[ Pobierz całość w formacie PDF ]
21c. Sposoby przytaczania wypowiedzi postaci (mowa niezależna, zależna, pozornie zależna). Symbol
w opozycji do metafory i alegorii
Karolina Chmielewska
Wypowiedzi bohatera
· monologi
o wewnętrzny – (strumień świadomości) ubrane w formę językową niewypowiedziane myśli bohatera
· dialogi
o stychomytia – dialog o bardzo krótkich replikach, wyrażający najwyższe napięcie psychiczne rozmawiających postaci
Sposoby przytaczania wypowiedzi postaci
monolog
· wypowiedź jednego czynnego uczestnika bez względu na obecność lub nieobecność innych, biernych uczestników; typowym monologiem w sensie językoznawczym jest np. opowiadanie zarówno w pierwszej jak i w trzeciej osobie. Obejmuje on także przytaczane przez narratora wypowiedzi postaci bez względu na to, czy będą to dialogi, czy monologi.
· Jest to przede wszystkim forma przedstawiania myśli i przeżyć wewnętrznych bohatera; w utworze epickim mamy do czynienia z monologiem wewnętrznym – jest on utrwalony w słowach, ale faktycznie nie został wypowiedziany. W dramacie monolog jest zawsze wypowiedziany.
· W konstrukcji monologu dwie tendencje: z jednej strony dążenie do uporządkowania myśli i przeżyć postaci (charakterystyczne dla prozy powieściowej), z drugiej zaś dążenie do wiernego odtworzenia nieuporządkowanego i pogmatwanego toku świadomości (tendencja zapoczątkowana przez Wirginię Wolf i James‘a Joyce). W tym drugim wypadku monolog wewnętrzny przybiera postać „strumienia świadomości‖ (strumienia przedstawień, myśli i przeżyć, nie uregulowanego, płynącego na pozór zupełnie swobodnie).
· Najbardziej samodzielny charakter ma monolog przytoczony przez narratora w kształcie tzw. mowy niezależnej. Jest to przytoczenie myśli bohatera w pierwszej osobie, co zdecydowanie wyodrębnia monolog z toku narracji, posługującej się w przedstawieniu bohatera formą trzeciej osoby. Użycie mowy niezależnej oznacza, że narrator daje monologowi pełną swobodę
· Monolog może mieć postać mowy zależnej – narrator nie przytacza wówczas dosłownie myśli postaci, lecz podporządkowuje je swojemu opowiadaniu; wypowiedź ma postać zdania podrzędnego dopełnieniowego, połączonego ze zdaniami narracji najczęściej za pomocą spójnika „że‖. W mowie zależnej występuje forma trzeciej osoby, bohater nie wypowiada się tu bezpośrednio, lecz zostaje zastąpiony przez narratora, który referuje jego myśli (narrator wszechwiedzący)
· Użycie mowy zależnej świadczy o całkowitym uzależnieniu wypowiedzi bohatera od języka narracji – narrator nie dopuszcza bezpośrednio myśli bohatera, lecz przedstawia je wyłącznie we własnym ujęciu i oświetleniu.
· Istnieje także sytuacja pośrednia pomiędzy użyciem mowy zależnej a niezależnej: monolog wewnętrzny bohatera zostaje wchłonięty przez narracje, ale mimo to zachowuje szereg znamion samodzielności i bezpośredniości przytoczenia. Narrator mówi niby od siebie, posługując się formami językowymiwłaściwymi opowiadaniu, a w rzeczywistości przekazuje wiernie tok myśli i doznań bohatera. Stylistyczny kształt narracji utrwala w sobie jednocześnie dwa punkty widzenia: monologującego bohatera i przedstawiającego ten monolog narratora (jak gdyby jednoczą się we wspólnej formie stylistycznej).
Monolog ukształtowany w postaci mowy pozornie zależnej pozwala pisarzowi na dyskretne cieniowanie sądów psychicznych bohatera. Pisarze współcześni w bardzo szerokim zakresie posługują się tą formą (np. Stefan Żeromski, Zofia Nałkowska).
mowa niezależna
· (łac. oratiorecta) przytoczenie dramatyczne
· jeden ze sposobów przytaczania wypowiedzi postaci w tekście narracyjnym. Jest wydzielona z narracji i składniowo od niej niezawisła, zakłada reprodukowanie słów tak, jakby miały zostać wypowiedziane ( - Czas wszystko leczy… - szepnął kapłan).
· W ten sposób przytaczanych wypowiedziach dominują formy pierwszej osoby gramatycznej, niezależnie od form występujących w tekście osoby cytującej.
· W utworach epickich może ograniczać się do cytowania poszczególnych słów lub rozrastać się w obszerne monologi. Utrzyma są w niej zawsze dialogi.
mowa pozornie zależna
· przytoczenie narracyjne
· znosi ścisłe rozgraniczenia między tekstem opowiadania a przytoczeniem. Znaczący jest także charakter przytaczanych słów, które ewidentnie są cudzym wyrażeniem wmontowanym w narrację
· wprowadza w narrację istotną zmianę perspektywy, za jej pomocą ukazywany jest świat z punktu widzenia bohatera. Może ograniczać się do izolowanego słowa albo obejmować obszerną wielozdaniową wypowiedź, która w pewnych przypadkach zbliża się w pewnych przypadkach do monologu wewnętrznego
· występuje w tekstach narracyjnych wszystkich czasów, ale z dużym nasileniem zaczęła być stosowana w powieści od 2. poł. XIX wieku
· wiąże się z przekształceniem narracji, która miała ukazywać świat w większym stopniu z perspektywy bohatera, a nie tylko wszechwiedzącego narratora; wiąże się także z większym zainteresowaniem dla życia wewnętrznego postaci
· w literaturze polskiej stała się powszechnie używanym środkiem w okresie Młodej Polskim i ma wtedy w przeważającej części charakter liryczny.
mowa zależna
· (łac. oratioobliqua) przytoczenie narracyjno-dramatyczne
· cytat podporządkowany jest składniowo narracji i stanowi zdanie podrzędne („powiedział, że…”)
· Nie zakłada dosłownego reprodukowania mowy bohatera, stanowi relację o niej z punktu widzenia narratora, toteż jest dużo silniej osadzona w narracji niż mowa niezależna.
· Przytaczanie "cudzej" mowy kształtuje w potoku narracyjnym swoiste zagęszczenie emantyczne; materiał znaczeniowy słów i zadań jest tu jak gdyby usytuowany w podwójnej perspektywie podmiotowej, odniesiony do dwóch kontektów. Krańcowym przypadkiem interferencji różnorodnych przebiegów werbalnych byłaby mowa pozornie zależna, która jest stylistycznym wykładnikiem dwugłosowości wypowiedzi, dwóch często skłóconych intencji znaczeniowych, przeplotem różnych toków intonacyjnych.
· W książce o poetyce Dostojewskiego Bachtin twierdził, że proza Dostojewskiego eliminuje kategoryczny monolog autorski, jego miejsce zajmuje wielość współistniejących "cudzych" głosów (założonych narratorów, postaci).
Symbol w opozycji do metafory i alegorii
symbol
· pojedynczy motyw lub zespół motywów występujący w dziele, który jest znakiem treści głęboko ukrytych i niejasnych, mających za zadanie kierować ku nim myśl czytelnika.
· Odbiór symbolu wymaga dwustopniowej interpretacji semantycznej: zlokalizowania określonej całości (postaci, przedmiotu, sytuacji, zdarzenia, fabuły) w obrębie świata przedstawionego utworu i rozpoznania w tej całości wykładnika znaczeń zaszyfrowanych.
· Dwustopniowość taka łączy symbol z alegorią; zasadnicza różnica polega na tym, że w alegorii związek między zjawiskiem przedstawionym a ukrytym sensem jest konwencjonalnie ustalony, natomiast w symbolu ma on charakter jednorazowy i nieokreślony
· Alegoria podlega jednej tylko interpretacji, która wymaga od odbiorcy erudycji i znajomości reguł odczytywania, natomiast symbol otwiera możliwości różnych rozumień i interpretacji, przy czym żadnemu z tych rozumień sens nie uobecnia się w sposób jasny i definitywny
· Zmienną właściwością symbolu jest chwiejność i niepewność znaczenia, w związku z czym jest on nieprzetłumaczalny. Nie da się przekazać w inny sposób, np. za pomocą parafrazy, gdyż prowadziłoby to do unicestwienia najbardziej charakterystycznej cechy symbolu – zamierzonej zagadkowości
· jakakolwiek zmiana składnika symbolu prowadzi do przeinaczenia warstwy semantycznej
· możliwość wprowadzania ujęć symbolicznych jest dostępna wszystkim typom literatury, jednak w szerszym zakresie wykorzystuje ją poezja mistyczna, twórczość barokowa i romantyczna, przede wszystkim symbolizm
alegoria
· motyw, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma jeszcze inne, ukryte i domyślne, zwane alegorycznym; powstaje na fundamencie znaczenia dosłownego, a łącząca je więź ma charakter w dużym stopniu konwencjonalny
· opiera się na odpowiedniościach ustalonych przez tradycję literacką, kulturalną, religijną, rzadziej jest motywowana naturalnym podobieństwem, związkami przedmiotowymi i zależnościami językowymi
· przykład: losy ojczyzny jako walczący z falami okręt
· odczytanie jej znaczenia wymaga erudycji wychodzącej poza prostą znajomość rozpoznawania przedstawionych na obrazie treści
· skonwencjonalizowany charakter alegorii odróżnia ją od symbolu, będącym również znakiem o dwupoziomowej strukturze semantycznej , ale nie tyle obliczonym na erudycję odbiorcy i opanowaną przez niego znajomość reguł odczytywania ukrytych sensów, ile każdorazowo apelującym do jego inwencji znaczeniotwórczej, a rezultacie przekazującym znaczenia trudniej uchwytne i bardziej zindywidualizowane niż znaczenia alegoryczne
· konwencjonalizacja symbolu przekształca co w alegorię
· zakres znaczeń alegorii nie jest z góry ograniczony, ale jest predyspozycja alegorii do przedstawiania w zmysłowej formie pojęć abstrakcyjnych, zazwyczaj za pomocą ujęć personifikujących
· alegoria odwołuje się często do wyobrażeń utrwalonych przez sztuki plastyczne
· utrwali się szczególnie w gatunkach dydaktycznych i moralizatorskich, panowała w średniowiecznym moralitecie, w barokowym poemacie epickim, bajkach zwierzęcych, przypowieściach i przysłowiach
· znana była w starożytności, ale rozumiana była wówczas dosyć wąsko, jako jedna z figur retorycznych
· jej wysoka pozycja utrzymywała się aż do romantyzmu, później zaś zachowała się w skonwencjonalizowanych gatunkach, a na przełomie XIX i XX wieku jej miejsce zajął symbol
Metafora (gr. przeniesienie) – wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów. Nowe znaczenie kształtuje się na fundamencie znaczeń dotychczasowych pod presją szczególnych okoliczności użycia:
- referencji
- kontekstu słownego – od niego zależna plastyczność znaczeniowa wyrazów – ogólna właściwość języka gwarantująca jego semantyczną zdolność do obsługiwania nieskończonej liczby rozmaitych i zmieniających się sytuacji (polisemia).
Metafory pojawiają się w różnych odmianach języka, szczególnie wyraziste w poetyckim (uważane za jego znamię).
· METAFORA POTOCZNA – JEZYKOWA: powtarzane, utarte w obyczaju językowym zestawienia słowne, konwencjonalne, przyswojone. Znaczenie rozpoznajemy automatycznie.
· METAFORY POETYCKIE: rezultat indywidualnej odkrywczości i sztuki języka; mają zaskakiwać, zastanawiać, zachwycać odbiorcę; stosowane nie tylko w poezji, także w mowie potocznej (elementy żargonowe).
Granice między metaforą poetycką a potoczną – płynne; w utworach poetyckich również mogą wystąpić metafory potoczne, poetyzmy.
Metafory poetyckie mogą stracić odkrywcze nacechowanie i w rezultacie zasilić frazeologiczny repertuar języka.
ZNACZENIOWA ENERGIA METAFORY – najsilniejsza w chwili narodzin.
Motywacja dokonanego odstępstwa (które zakłada wysiłek semantyzacyjny odbiorcy) – wyrazista, żeby nie wyglądało to na przypadkowe wykolejenie. Możliwości tworzenia nowych metafor – nieskończone, ale nie swobodne => konieczna zasadność więzi zespajających „dziwne” połączenie słów:
· Odniesienia językowe – szczególnie zbudowane/będące przekształceniem czy następstwem innych, normalnych wyrażeń – METAFORA JAKO OSOBLIWE WYRAŻENIE JĘZYKOWE
· METAFORA JAKO OSOBLIWE (odkrywcze i deformujące) PRZEDSTAWIENIE RZECZYWISTYCH ZALEŻNOŚCI PRZEDMIOTOWYCH
Mechanizm odniesień motywujących metaforę – zasady:
1) Substytucji
2) Podobieństwa
3) Interakcji
SUBSTYTUCYJNA TEORIA METAFORY – utrwalona przez dziedzictwo klasycznej retoryki i poetyki. Metafora celową dewiacją, odstępstwem artystycznym; wprowadzona do wypowiedzi na zasadzie substytucji. Interpretacja: rekonstrukcja prozaicznego ekwiwalentu i wyjaśnienie ich zamiany.
PORÓWNANIOWA TEORIA METAFORY – (z Arystotelesa) metafora skróconym porównaniem („dostrzeganie podobieństwa w rzeczach niepodobnych”), np. koral ust; teoria ta eksponuje więzi przedmiotowe; łatwo przylega do dość prostych metafor o czytelnej denotacji: płomień miłości, fale zbóż. Jednak nie jest w stanie w pełni objaśnić mechanizmu.
INTERAKCYJNA TEORIA METAFORY – (Black popiera); odrzuca porównaniową jako niewystarczającą lub mylną, podobnie substytucyjną.
Metafora jako obszar współdziałania przynajmniej 2 dziedzin – główna w wyrażeniu zostaje przedstawiona i przekształcona przez system „implikacji skojarzeniowych” typowych dla drugiej, pomocniczej. Zakres implikacji nie jest ograniczony.
Kategorie zestawianych dziedzin: np. układy przedmiotowe, rodzaje myśli, przeżyć, wyobrażeń, kompozycje obrazowe, konstrukcje pojęciowe, kompleksy znaczeniowe.
Orientacje prezentowane przez teorię: obiektywizująco-realistyczne, psychologiczne, tematologiczne, semantyczno-logiczne itd.
Nowoczesne ujęcia: metafora jako konstrukcja językowa; dla opisu metafory – aplikacja semantyki, lingwistyki tekstu, gramat. generatywna, poetyka generatywna, pragmatyka teorii aktów mowy, spójności tekstu, lingwistyki kognitywnej i in.
Lingwistyczna orientacja teorii metafory uwidacznia motywację i zależności językowe:
- antymetabolę
- figurę etymologiczną
- grę słów
- homonimy
- paronomazję
- przekształcenia frazeologiczne.
Uzależnienie przekazywanego obrazu świata od sposobu jego wysłowienia.
Poetycka konstrukcja metaforyczna promieniuje na budowę większego fragmentu lub całego tekstu. Metafora to trop (figura retoryczna) . Kategoria nadrzędna wobec następujących odmian tropów:
· Hiperboli
· Ironii
· Katachrezy – k. to 1) nowe użycie słowa, rozszerzające dotychczasowy zakres jego semantycznej stosowalności (ucho filiżanki); 2) rodzaj metafory – niezestrojone semantycznie człony, brak przekonującej motywacji – nadużycie językowe
· Metonimii – m. to zastąpienie nazwy przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w zależności. Odmiany:
o antonomazja (Kolumb = odkrywca; gromowładny = Zeus);
o hypallage (rozbieżność między zależnościami składn.-gram. a logicznymi: głazy ostre, krwawiące pod nogą)
o metalepsis – przyczyna zamiast skutku (rola eufemizmu)
o synekdocha – część zamiast całości, całość miast części
Peryfrazy
Synekdochy
P. Ricoeur, Symbol daje do myślenia
Ø Obszary panowania symbolu:
1. Pierwszy obszar: symbole są powiązane z obrzędami i mitami, tworzą mowę przynależną sacrum. Podaje przykład nieba przywołany przez Eliadego, jest to symbol tego, co najwyższe, wzniesione i niezamierzone, uporządkowane i potężne, jasnowidzące i mądre, nieporuszone, wszechmocne, symbol ten pojawia się naraz w obrębie trzech porządków: kosmicznego, etycznego i politycznego.
2. Drugi obszar występowania symbolu to sfery nocy i marzenia sennego. U Freuda symbol nie oznacza każdego przedstawienia, które zastępuje sobą coś innego, lecz tylko dziedzinę przedstawień onirycznych. Z kolei Jung upatruje w symbolach przedstawienie energii psychicznej lub archetypów.
...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]