[ Pobierz całość w formacie PDF ]
20b. Gatunki w kontekście sytuacyjnym (np. hymn, litania, oda, panegiryk, pean, psalm, tren). Metafora: koncepcje dawniejsze i nowsze.
Klaudia Kieliszczyk
Gatunki w kontekście sytuacyjnym
Oda – utwór uroczysty, pisany na cześć zwycięzców olimpijskich, której pierwowzór stworzył starogrecki poeta Pindar. Postać nowożytną uzyskała w XVII wieku we Francji. Dominują w niej elementy retoryki, język był często kształtowany na wzór uroczystej oracji. Wg Boileau klasyczna oda powinna odznaczać się tzw. „nieporządkiem lirycznym”, czyli łączenie fragmentów liryki bezpośredniej z licznymi apostrofami i szeroko rozbudowanymi obrazami;
Hymn – bliski odzie, również przejęty z poezji antycznej. Utwór nadający opiewanym sprawom odpowiednią uroczystość i dostojną realizację poetycką. Hymny najczęściej podejmują tematykę religijną bądź patriotyczną, w przeciwieństwie do ody nie opiewają osób indywidualnych czy poszczególnych idei, występuje w nich tzw. podmiot zbiorowy. W starożytnej Grecji hymny dzieliły się na peany (związane z kultem Apollina) i dytyramby (związane z kultem Dionizosa);
Pean – w greckiej liryce chóralnej pieśń dziękczynna skierowana do Apollina (także do Artemidy i innych bogów). W późniejszym znaczeniu wszelka pieśń pochwalno-dziękczynna, panegiryczna, utrzymana w patetycznym stylu;
Litania – z gr. Błaganie, jedna z form modlitwy odmawianej zbiorowo. Na inwokacje modlitewne odpowiada się ustaloną i powtarzającą się formułą;
Psalm – hebrajska pieśń religijna o charakterze modlitewno-hymnicznym. Uniwersalną zasadą kompozycyjno-stylistyczną jest paralelizm elementów synonimicznych , antytetycznych , dopełniających się;
Panegiryk – wypowiedź wysławiająca jakąś osobę, pełna przesadnego zachwytu, zwykle o charakterze pochlebczym. Może występować w różnorodnych formach, jako list, dedykacja, przedmowa do dzieła, toast. W staroż. Grecji terminem tym określano mowy wygłaszane na pogrzebach wybitnych osobistości, wodzów i polityki, sławiące ich zasługi obywatelskie i patriotyczne. W Rzymie mowy panegiryczne dotyczyły tylko osób żyjących;
Enkomion – w greckiej liryce chóralnej pieśń sławiąca bohatera lub zwycięzcę igrzysk sportowych, śpiewana w czasie pochodu odprawianego na jego cześć;
Tren – utwór liryczny, wywodzący się z literatury starożytnej, jeden z gatunków poezji żałobnej, wyrażający żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętujący czyny i myśli zmarłego oraz zawierający pochwalę jego zalet i zasług. Pisali je np. Owidiusz, Simonides z Keos, Jan Kochanowski;
Nenia – pieśń żałobna śpiewana w starożytnej Grecji przez rodzinę zmarłego, lub specjalnie do tego wynajęte płaczki, pierwotnie wykonywano ją podczas stypy, później również podczas przemarszu konduktu żałobnego;
Dirge – w poezji angielskiej pieśni żałobne wyrażające smutek z powodu śmierci bliskiego człowieka, a czasem nawet zwierzęcia. Zawierają także pochwałę zmarłego oraz refleksje mające przynieść pocieszenie po stracie;
Lament – utwory poetyckie wyrażające żałobę, ból, nieszczęście, bezradność wobec przeciwieństw losu. W lit. staropolskiej znane są głównie lamenty chłopskie, będące skargą na sytuację chłopów pańszczyźnianych, pełne goryczy i nienawiści wobec sprawców krzywdy;
Żale – w lit. staropolskiej utwory liryczne wyrażające ból, nieszczęścia i skargi na los. Ich tematyka bywała religijna (Żale Matki Boskiej pod krzyżem) lub patriotyczne (Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta);
Metafora: koncepcje dawniejsze i nowsze
Metafora to zespół słów, w którym znaczenie jednych zostaje niejako przeniesione na znaczenie pozostałych. Uczestniczące w metaforze wyrazy zespalają się ze sobą w nową całość, wykraczająca semantycznie poza zakresy znaczeniowe właściwe im wtedy, gdy występują poza złożeniem metaforycznym. Metafora jest nową wartością semantyczną w odniesieniu do pierwotnych znaczeń słów i ze względu na to nowe znaczenie właściwie nie daje się bezpośrednio przełożyć na język inaczej ukształtowany.
Klasycyzm traktował metaforę jako wyjątek, romantyzm – jako regułę.
Teoria Arystotelesa (i Platona): metafora to skrócone porównanie (pozbawione spójnika „jak”); jest przemienna – często można przestawiać jej człony, ale nie zawsze. Na metaforę nie da się zamienić tych porównań, w których podobieństwo jest stopniowalne, np. Jan jest głupszy od osła. Każdą metaforę można przerobić na porównanie. Krótkość jest cnotą metafory. Systematyka metafor: przeniesienie nazwy z rodzaju na gatunek / z gatunku na rodzaj; z jednego gatunku na inny; przeniesienie nazwy z jakiejś rzeczy na inną na zasadzie analogii; metafora na zasadzie proporcji.
Kwintylian – przeniesienie nazwy z żywotnych na nieżywotne; z nieżywotnych na żywotne; z żywotnych na żywotne; z nieżywotnych na nieżywotne.
Teoria substytucyjna – zastąpienie słowa właściwego wyrażeniem metaforycznym i „wypożyczenie” słowa; metafora to celowe odstępstwo od językowej naturalności. Wprowadzona zostaje do wypowiedzi w drodze substytucji zamiast zwykłego określenia niemetaforycznego.
Teoria interakcyjna – (od G. Vico) metafora wyraża jednocześnie dwie myśli o różnych rzeczach, działające razem i oparte na jednym słowie / zdaniu; znaczenie tego słowa / zdania jest nowe, wywołane przez interakcję jego składników. Metafora jako obszar współoddziaływania przynajmniej dwóch dziedzin, z których jedna (główna w wyrażeniu) zostaje przedstawiona i przekształcona przez system „implikacji skojarzeniowych” typowych dla drugiej, pomocniczej.
Teoria porównaniowa – motywacja metafory jest w podobieństwach między zjawiskami i obiektami, których nazwy zostały podmienione na zasadzie substytucji.
Czteroelementowa – metafory są komentowane, np. Leci stalowy ptak = samolot
Paul Ricoeur – metafora nie pełni funkcji poznawczej, a opisuje przeżycia wewnętrzne (błąd pozytywizmu logicznego); retoryka zakłada, że metaforę można wyrazić słowami wprost, więc metafora to tylko ozdobnik (błąd retoryki starożytnej); metafory nie można wyjąć z kontekstu, bo to kontekst wskazuje kierunek w poszukiwaniu sensu metafory; w metaforze dochodzi do napięcia między znaczeniem dosłownym a metaforycznym, które pozornie się wykluczają; metafora rozszerza znaczenie słów; nie ma dosłownego znaczenia metafory; metafora ma wartość poznawczą, bo wyprowadza nas ku nowym znaczeniom.
Teresa Dobrzyńska – metafora jest jednokrotna i nie zawsze jasna powszechnie (w przeciwieństwie do katachrezy), jest jednoznaczna – pod metafora każdy odczytuje jedno indywidualne znaczenie; metafora po leksykalizacji jest katachrezą, a metafory wyjęte z poezji leksykalizują się wolniej.
Bibliografia:
Słownik terminów literackich, J. Sławiński, wyd. Ossolineum, Wrocław 1988r.,
Zarys Teorii Literatury, M. Głowiński, wyd. WSiP, Warszawa 1986r.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]