[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Człowiek w Kulturze 17Tomasz StępieńContra torrentemŻycie i twórczość Antona Hilckmana1900-1970Anton Hilckman urodził się 4 marca 1900 roku w rodzinie rolników-mieszczan(Ackerbiirgertum )w małym miasteczku Bevergern w Westfalii,dokładnie w krainie Monasteru (Münsterland). Jak sam stwierdza, rodzinajego wywodziła się „...ze środowisk katolickich Zachodnich Niemiec [...],które tradycyjnie były w opozycji do oficjalnych, narzuconych pruskichNiemiec Bismarcka..." . Z rodzinnej tradycji wywodzi się jego życiowecredo —contra torrentem(pol. „pod prąd") — które pozwoliło mu godnieprzetrwać okres prześladowań i pozostać wiernym tradycji.12Pierwszy okres życia i twórczości Hilckmana, do momentu areszto­wania przez Gestapo w roku 1940, wypełnia przede wszystkim szerokorozwinięta działalność naukowa i publicystyczna. W roku 1921 pracąDienaturrechtliche Soziologie derfranzösischen Aufklärungzdobył tytuł doktora naukpolitycznych we Fryburgu. Drugą pracę doktorską z filozofii pisze na ka­tolickim Uniwersytecie w Mediolanie:La storiosofia induttiva di Feliks Konecz-Ackerbürgertumw przekładzie dosłownym znaczy rolnicy-mieszczanie, brak jest jednakodpowiednika w języku polskim. Pojęcie to oznacza mieszkańców małych miast, którzyjednocześnie uprawiali ziemię, zajmowali się handlem i rzemiosłem. Pojęcie to jest ważnymdla zrozumienia struktury społecznej ówczesnych Niemiec. „Rolnicze mieszczaństwo"gwarantowało niezależność i samorządność rodziny, gdzie była ona podstawą strukturyspołecznej. Ta niezależność mieszkańców Zachodnich Niemiec (Westfalii i krajów nadreń-skich) była systematycznie zwalczana przez państwo pruskie, stąd też tradycja antyprusac-twa tego regionu Niemiec, prusactwa narzuconego w wyniku ustaleń Kongresu Wiedeń­skiego (1815). Rodzina Hilckmana jest właśnie tego przykładem.„...Hilckman provient des milieux catholiques dc l'Allemagne Occidentale, dansl'espècede la Westphalie, qui déjà par toute la tradition de leur région et de leurs familles setrouvaient en opposition contre l'Allemagne officielle créée et imprégnée par la Prusse(Bismarck !) et les milieux prussianisés..."; nota autobiograficzna Hilckmana, koniec lat 40-tych,HilckmanArchiv Bevergern.122243Sylwetki słynnych myślicieliny(1936) . W okresie tym występuje jako publicysta i „prywatny uczony"bez możliwości objęcia posady państwowej. Hilckman znał około 30 języ­ków, w tym praktycznie wszystkie języki europejskie. W okresie tym kry­stalizuje się jego światopogląd, który wyraża się zarówno w tematach stu­diów, jak i w walkach, w konsekwentnym „pod prąd". Hilckman zdobywarozgłos w okresie międzywojennym przede wszystkimi swoimi pracaminaukowymi poświęconymi nauce o cywilizacjach oraz artykułami praso­wymi dotyczącymi bieżących wydarzeń politycznych.W jego publicystyce głównym tematem jest walka z prusactwem (z„nieduchem pruskim" — „preußischer Ungeist") w Niemczech RepublikiWeimarskiej oraz w sensie ogólnym z prusactwem, jako czynnikiem de­strukcyjnym w historii nowożytnych Niemiec. Przy czym Hilckman nieogranicza się tylko do prasy niemieckiej. Problem tożsamości narodu nie­mieckiego stara się wytłumaczyć innym narodom . W prasie polskiej pu­blikuje szereg artykułów, m.in. w „Gazecie Olsztyńskiej" (organ mniejszo­ści polskiej w Prusach Wschodnich), w których uwidacznia zakłamanieówczesnej polityki prusko-niemieckiej w stosunku do Polaków na Warmiii Mazurach (w wyniku plebiscytów tereny te zostały przydzielone PrusomWschodnim). Jednocześnie współtworzy ruch na rzecz łacińskich, wy­swobodzonych z hegemonii pruskiej Niemiec.4Lata trzydzieste to okres walki z następstwem „nieducha prusactwa"— narodowym socjalizmem, jak i emigracja do Włoch w roku 1933.Hilckman publikuje artykuły i rozprawy przedstawiające narodowy socja­lizm, jako nową formę barbarzyńskiego pogaństwa, które zagraża naro­dom cywilizacji łacińskiej w Europie. Dużym echem odbiła się jego pole­mika z narodowym socjalizmem w prasie włoskiej . Artykuły jego ukazująsię w prasie katolickiej i narodowej praktycznie we wszystkich krajach Eu-5Na podstawie listu Hilckmana do ks. Musiała z 16 kwietnia 1966 roku; ks. Musiał zamie­rzał wówczas pisać pracę doktorską po'd kierunkiem Hilckmana na temat nauki o cywiliza­cjach Konccznego;Hilckman-Archiv Bevergern.Należy tu wymienić artykuły Hilckmana w prasie belgijskiej, poświęcone bestialstwu armiipruskiej na początku I wojny światowej na terenie Belgii; m.in.:Von der Blutschuld des neudeu­tschen Militarismus(Pseudonim:Leonhard Birkenbach),„Die Menschheit", Wiesbaden 12 VIII1927, nr 32;La controverse belgo-allemande sur les événements de la guerre(Pseudonim :Polîtes),„Larevue catholique", Bruxelles 1930, nr 7, s. 8—13.E il Fascismo tedesco antiromano?; Inchiesta su Hitler (Risposta a Rosenberg, Jelusich, Stark,Sondermann),„Nuova Europa", Roma 1930, s. 7-11, 108-114.345Sylwetki słynnych myślicieli6225ropy (w Polsce m.in. „Przegląd Powszechny" ). Hilckman przedstawiaw nich prawdziwe oblicze narodowego socjalizmu, i jako Niemiec-katolik ostrzega narody Europy przed grożącym niebezpieczeństwem(m.in. przewiduje na podstawie swoich analiz zbliżające się męczeństwoKościoła ). Innym głównym tematem tego okresu są artykuły poświęco­ne nauce o cywilizacjach. Tutaj dezawuuje przede wszystkim błędy spen-gleryzmu — po raz kolejny idąc „pod prąd" ówczesnej opinii publiczneji panującej modzie intelektualnej. Dzięki swym publikacjom w „Przeglą­dzie Powszechnym" styka się z nauką o cywilizacjach Feliksa Koneczne-go (już w połowie lat 20-tych). Hilckman zostaje pierwszym uczniemKonecznego.7Okres II wojny światowej komentował krótko: pięć lat spędzonychw 20 więzieniach Gestapo oraz w paru obozach koncentracyjnych. Nama­calnym świadectwem z tego okresu jest jego modlitwa napisana w więzie­niu Gestapo w roku 1940:Oratio capti, in carcere detenti.Bezpośred­nim powodem aresztowania Hilckmana była obrona dobrego imieniai honoru Polski.Okres po II wojnie światowej to wytężona praca naukowa. Głównymmotywem i celem działalności staje się rozwinięcie i propagowanie naukio cywilizacjach Feliksa Konecznego. W liście do Jędrzeja Giertycha, jakouczeń Konecznego uważał to za swój „święty obowiązek": „...Dzisiajotrzymałem wiadomość, że uwielbiony i kochany nasz mistrz i ojcowskiprzyjaciel p. Profesor Koneczny umarł w Krakowie (10 lutego). Ja nieprzesadzę, gdy mówię, że lubiłem go jako własnego ojca. Dla nas, którzyprzeżyjemy, pamięć jego jest świętym obowiązkiem..." . Hilckmana i Gier­tycha łączyła przyjaźń dwóch uczniów mistrza: „[...] Serdecznie dziękujęza miły list i wartościową książkę, rzeczywiście jestem szczęśliwy, żem na-8Katolicyzm niemiecki a umyslowośćpruska(Pseudonim:Dr. M. Rilser),„Przegląd Powszech­ny", Kraków 1927, nr 523-524, t. 175, s. 111-123;Myśl niemiecka po wojnie(Pseudonim:Vi­gil),„Przegląd Powszechny", Kraków 1928, nr 530, t. 177, s. 253-256, nr 531, t. 177, s.378-380;Hitleryzm a religia(Pseudonim:A . van Dyle),„Przegląd Powszechny", Kraków1932, nr 586, t. 196, s. 31^17.Abkehr vom Tage!(Pseudonim:A . van Zwanendijk),„Das I Icilige Feuer", Paderborn 1930,nr 8-9, s. 207-215;Sturmeszeichen?,„Allgemeine Rundschau", München 29 XI 1930, nr 48,s. 808-809.List Hilckmana do Jędrzeja Giertycha z 22 lutego 1949; archiwum prof. Macieja Gierty­cha.678226Sylwetki słynnych myślicielireszcie zawarł bezpośredni kontakt z Panem. Gdy w roku 1938 byłemw Krakowie, Pan Profesor Koneczny mnie dużo opowiadał o Panu jakojednym z najwierniejszych przyjaciół i uczniów [.-]" . Jędrzej Giertychbył dla niego właściwie jedyną osobą, z którą mógł w pełnym wzajemnymzrozumieniu poruszać kwestie zawarte w nauce o cywilizacjach FeliksaKonecznego. Anton Hilckman i Jędrzej Giertych byli poza tym jedynymi,którzy po II wojnie światowej umożliwili, każdy na swój sposób, uratowa­nie spuścizny Konecznego, jak i dalszy rozwój samej nauki o cywiliza­cjach. Współpraca ta zaowocowała angielskim wydaniem głównego dziełaKonecznegoOf the Plurality of Civilisations .Tuż po zakończeniu wojny Hilckman zostaje powołany, jako profe­sor, na nowo tworzący się Uniwersytet w Moguncji, gdzie zakłada pierw­szy na świecie instytut porównawczej nauki o cywilizacjach (Institut fürdie Vergleichende Kulturwissenschaft). Tam też, przez ponad 20 lat wy­kładał naukę o cywilizacjach i prowadził instytut. W tym czasie wydał sze­reg prac poświęconych osobie i nauce Feliksa Konecznego. Na uwagę za­sługują nie opublikowane dotychczas wykłady Hilckmana, rozwijające1 uzupełniające naukę Konecznego. Wspomnieć należy w tym miejscu ar­tykuły poświęcone innemu wielkiemu Polakowi, który według Hilckmanawywarł ogromny wpływ na historię Europy — Pawłowi Włodkowicowioraz prace filozoficzne zebrane w książceVom Sinn der Freiheit(1959).Wartość tego dzieła docenił po uwolnieniu z więzienia Prymas Polskiks. kard. Wyszyński: „serdecznie dziękuję za ten dar" .94011129List Hilckmana do Jędrzeja Giertycha z 21 stycznia 1949; archiwum prof. Macieja Gierty­cha.Feliks Koneczny and the comparative science of civilisations, Wprowadzenie,w: F. Koneczny,Of thePlurality of Civilisations,London 1962, s. 8—32.Ein großer Pole des Mittelalters: Pawel Włodkowic, Vorläufer der modernen Staatslehre,„AmiciPoloniae", nr 2, s. 21-30.„Sehr geehrter Herr Professor, ich möchte Ihnen hiermit meinen herzlichen Dank aus­sprechen für Ihre Gabe:Vom Sinn der Freiheit.Viele Grüße und meinen väterlichen Segensende ich Ihnen, sehr geehrter Herr Doktor", list ks. kard. Wyszyńskiego do Hilckmana,1 września 1959,Hi/ckman-Archiv Bevergern;z ks. Wyszyńskim, ówczesnym redaktorem„Ateneum Kapłańskiego", późniejszym Prymasem Polski, utrzymywał Hilckman kontaktyod okresu międzywojennego, aż do śmierci, cyt. za: J. Giertych,Wspomnienie - śp. AntoniHilckman,„Horyzonty", nr 166, s. 18-19.101112Sylwetki słynnych myślicieli227Jednocześnie Hilckman był zaangażowany politycznie, idąc „podprąd" prowadził swoje walki. Głównym tematem była kwestia stosunkówniemiecko-polskich. Jego zdaniem, stosunki te będą miały decydujące zna­czenie dla przyszłej Europy. Warunkiem pojednania polsko-niemieckiegojest poznanie Polski i polskości przez naród niemiecki, czyli wyswobodze­nie się Niemiec z antypolskiej propagandy pruskiej ostatnich 200 lat.W tym celu Hilckman założył w roku 1962 stowarzyszenie „Amici Polo-niae", temu służyły artykuły poświęcone Polsce, jak i starania o atmosferęfilopolską w Niemczech. Z zagadnieniem stosunków niemiecko-polskichzwiązane jest jego zaangażowanie w proces jednoczenia Europy — „Euro­py Ojczyzn" — po II wojnie światowej. Był federalista, ale nawiązującymdo myśli Włodkowica i bpa von Ketteier. W zjednoczonej Europie widziałjedyną szansę zneutralizowania pruskich Niemiec. Wzór dla zjednoczonejEuropy upatrywał w unii Polski i Litwy, walcząc jednocześnie z wszelkimiprzejawami i zakusami „Paneuropy" .13Tak charakteryzuje jego postawę długoletni przyjaciel Jędrzej Gier­tych: „[...] Ale wszystko co napisałem wyżej — to jest tylko ilustracja jegopropolskiej postawy. Istotą jego postawy było to, że on naprawdę Polskę,jej kulturę, jej przeszłość i jej sprawy rozumiał i można wręcz powiedzieć:kochał. Motywem tego było niesłychanie mocne poczucie sprawiedliwo­ści. Zdawał sobie z tego sprawę, że na przestrzeni całych swych, tysiąclet­nich dziejów Polska była przedmiotem niemieckich najazdów, że doznałaze strony narodu niemieckiego niesłychanych krzywd, że co więcej, jestprzez niemiecką propagandę, a nawet niemiecką naukę oszkalowanai oczerniana — i że wszystko to wymaga zarówno naprawienia, jak ekspiacji[,..]" . W tym sensie Hilckman walczył o łacińskie Niemcy i łacińską Eu­ropę, walczył z zakonem krzyżackim domagając się jego samorozwiąza­nia , upominał się o prawa narodów, przypominając ludobójstwo popeł-1415Europa. Versuch einer strukturellen Analyse der abendländischen Kultur,„Das Heilige Feuer",Paderborn 1927, nr 1, s. 1-9, nr 2, s. 66-74, nr 3, s. 126-134.J . Giertych,Wspomnienie — śp. Antoni Hilckman,„Horyzonty", nrl66, s. 22-23.Der Streit um den „Deutschen Orden",audycja radiowa „Der Deutschrittcr-Orden ohneHeiligenschein?" (Hessische Rundfunk) odbyła się 14 XII 1967, o godzinie 18. Odpis sa­mej audycji był już dla Hilckmana nieosiągalny, jej przebieg można zrekonstruować napodstawie zbioru notatek, jak i korespondencji Hilckmana w tej sprawie.13, 415 [ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

czarkowski.pev.pl