[ Pobierz całość w formacie PDF ]
24a. Gatunki literackie wobec gatunków muzycznych (np. ballada, hejnał, hymn, kolęda, litania, madrygał, serenada). Parodia i jej odmiany.
Paulina Surmacz
PARODIA
`Zakres terminu`: w XX wiecznej literaturze `parodia` występuje w trzech zakresach znaczeniowych.
1. Tradycyjne znaczenie nazwy gatunkowej oznaczająca typ komicznego naśladowania danego wzorca literackiego (dzieła, stylu, gatunku), które dzięki wyostrzeniu jego cech formalnych oraz zmianie tematycznej, prowadzi do efektów ludycznych, polemicznych lub satyrycznych. Znaczenie gr. para-wbrew, przeciw i ode- pieśń = przeciw pieśni. Gatunek nadbudowywał się nad poważnymi tekstami literackimi, powodując ich degradację wprowadzając błahą tematykę oraz wyostrzając manierę stylistyczną. W Polsce parodię jako osobny gatunek zabawy, krytyki czy polemiki literackiej uprawiali m.in. T. Boy-Żeleński, J. Iwaszkiewicz, J. Tuwim, A. Słonimski, S. Mrożek. Parodia w starożytności i średniowieczu była traktowana jako forma wtórna i wyłącznie destruktywna, lekceważona ćwiczenia stylistyczne i forma pasożytująca na formach wyższych. W XX wieku również była formą poboczną, ale pozbyła się negatywnej oceny. Należy uznać, ze parodia danego gatunku literackiego, nie należy do nowego gatunku (który jest tylko obiektem krytycznego przedstawienia); własności, które podziela z parodiami innych gatunków, wskazują jej przynależność do jednego gatunku.
2. Parodia jako odmiana -> stylizacji to komiczne naśladowanie wyrazistych i rozpoznawalnych wzorców stylistycznych ukształtowania wypowiedzi, nie tylko literackich, ale różnych socjolektów środowiskowych, społecznych czy zawodowych. Rezultat ośmieszenia, ujawnienia ograniczeń uzyskiwany jest zazwyczaj poprzez karykaturalne przedstawienie cech wzorca oraz pozbawienie go motywacji kontekstowo-tematycznych. Tak rozumiana parodia stanowiła ważną technikę w całej historii literatury. W czasach nowożytnych odegrała szczególną rolę w powstaniu, rozwoju i przemianach form powieściowych.
W literaturze polskiej szczególnie atrakcyjny okazał się Gombrowiczowski idiom stylizacji parodyjnej.
We współczesnej literaturze ranga parodii wynika z jej rozpowszechnienia wśród najwybitniejszych pisarzy, z drugiej strony wypływa z rozpoznania roli, jaką odegrała w rozwoju form literackich oraz artystycznych funkcji chwytów parodystycznych. Rozpoznania te zostały dokonane przede wszystkim dzięki pracom rosyjskich formalistów (Szkłowskiego, Tynianowa, Eichenbauma)
Parodia jako odmiana stylistyczna nie obejmuje zwykle całego tekstu, lecz jego fragment czy aspekt, w których parodiowane są różne, pozaliterackie wzorce językowe.
3. W XX wieku parodia uzyskała status kategorii estetycznej, jako jedna z głównych kategorii literackich, bywa tam, gdzie przekaz artystyczny podwójnie zakodowany. W poszczególnych utworach, polega na takiej organizacji, rearanżacji wzorców utworu, aby doprowadzić do zbudowania nowej jego struktury. Parodia rozumiana kategorialnie sprzyja wysnuwaniu wniosków o naturze i podstawowych jakościach i cechach dzieła: o budowie, organizacji semantycznej utworu.
Przedmiotem parodii bywają najczęściej poszczególne utwory stylu `wysokiego` (parodie np. Kwiatów polskich Tuwima). Przede wszystkim są nimi gatunki, style i poetyki indywidualnych pisarzy lub kierunków i prądów literackich (parodia stylu młodopolskiego wZakopanoptikonie A. Struga). Może to również funkcjonować jako element parodyjnej organizacji całego utworu. Często obiektem parodii bywają utwory o tematyce „niskiej”-romanse, powieści kryminalne; oraz wzorce nieliterackie-dzieła naukowe, recenzje literackie, naukowe, formy piśmiennictwa użytkowego: kalendarze, poradniki, bibliografie, donosy, drobne ogłoszenia prasowe. Szczególną popularność zdobywa parodiowanie socjolektów społecznych, politycznych, zawodowych i środowiskowych - demaskacja i krytycznej oceny typów mentalności, wzorców prasowych, postaw światopoglądowych.
Funkcje parodii:
1. Funkcja ludyczna – zabawa literacka, popis zręczności stylistycznej parodysty oraz żartobliwym ujawnieniem sekretów i ograniczeń stylu wzorca. Występuje rzadko – częściej jako komponent strategii nadawczej dzieła.
2. Funkcja satyryczna – wysuwa się na pierwszy plan tam, gdzie parodia ma za zadanie demaskację zjawisk pozaliterackich: niedostatki światopoglądowych postaw autorskich, ograniczeń poznawczych, zafałszowań ideologicznych, wynaturzeń życia społeczno-kulturalnego; przesądów i stereotypów przejmowanych nieświadomie wraz z przejmowanie szablonów gramatyczno-stylistycznych.
3. Funkcja krytyczna – polemika z negatywnie ocenianym dorobkiem poprzedników lub tradycją, której pragnie się pisarz przeciwstawić. Najlepiej ujawnia swe możliwości w roli quasi-recenzji lub quasi- krytyki – staje się środkiem demonstracji słuszności krytycznej oceny, którą wypowiada nie wprost. Parodystyczna krytyka uznawana jest za czynnik opanowania i dystansowania się wobec narzucających się wzorców czy manier poszukującego własnego stylu pisarza. Parodia jest sposobem na „tajną” walkę z zastanymi konwencjami, przyspieszającym proces zmiany stylów literackich. Obiektem krytyki parodystycznej mogą być nie tylko wzorce, ale też inne funkcje parodii oraz wartości i jakości przypisywane danemu wzorcowi (funkcja ekspresywna, komunikatywna; wartości, autentyczności, bezpośredniości).
4. Funkcja konstrukcyjna – mechanizm stylotwórczy – krytyczny dystans wobec repertuaru stylów i pomoc w odnalezieniu własnego stylistycznego idiomu; mechanizm gatunkotwórczy – powstawanie nowych reguł genologicznych w rezultacie transformacji wzorców. Forma parodyjna w dialogu z krytyką wzorców pozwala na wypracowanie oryginalnej i wysoce złożonej struktury, która wyostrza nową problematykę niemożliwą do zauważenia przy użyciu dostępnych form. Realizacja tej funkcji wskazuje na nowe możliwości artystycznego wyrazu, a w konsekwencji na rozwój i poprawę jakości formy literackiej.
5. Funkcja autoreferencyjna – związana z okresem poszukiwania autonomicznych jakości literatury. Parodia jako forma nie spełniająca podstawowego kryterium dzieła sztuki (nie naśladowała natury czy rzeczywistości, lecz inne dzieła sztuki). W XX wieku, parodia nie tyle jest naśladowaniem dzieła, co w ogólnym sensie pokazuje krytyczny obraz samej literackości literatury, krzywym zwierciadłem sztuki – autoparodią jako formą autoprzedstawienia. Realizując tę funkcję parodia staje się formą wewnętrznej samowiedzy oraz krytyką literackiego poznania.
6. Funkcja intertekstualna –wskazuje na sposób i miejsce zaorzenienia dzieła w tradycji literackiej, języku i kulturze. Zadaniem funkcji autoreferencyjnej było wykazanie niezależności literatury wobec jakiegokolwiek zewnętrznego względem niej porządku, podkreślenia samowystarczalności formy – to celem funkcji intertekstualnej jest zdemaskowanie niesamowystarczalności tekstu uzależnionego w swym znaczeniu i jakościowym wyposażeniu od istnienia określonych innych tekstów, konwencji, kodów. Funkcja ta pokazuje formę jako uwarunkowaną siecią stosunków jakie nawiązała z innymi tekstami
Parodia a pojęcia pokrewne.
Językowy charakter parodii odróżnia ją od satyry, która jest pozajęzykowa. Tematyzacja nie pozwala utożsamić ją z ironią. Od starożytnego centonu i kolażu odróżnia ją wyższy poziom na którym dokonywane są parodystyczne przekształcenia. Złożone są stosunki z burleską (ośmieszenie wysokiego stylu przez wprowadzenie niskiego tematu) i trawestacją, ze względu na krzyżowanie się i nakładanie ich cech wyróżniających, jak również uwagi na trudność zastosowania rozróznien opartych na tradycyjnej hierarchii stylistycznej.
Bibliografia:
1.Ryszard Nycz, Parodia [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka, Wrocław 1993.
Gatunki literackie wobec gatunków muzycznych
Ballada – dwa znaczenia: 1) południowowłoskie ballare(tańczyć) i jest nazwą tańca i ludowej pieśni tanecznej. Zakres i treść pojęcia są płynne i zmienne i mimo trwałego związku z pewną rodzajowością poetycką definicje bywają różne. Ballada to krótki wierszowany utwór epicki na temat niezwykłego zdarzenia, o zabarwieniu lirycznym i o tendencjach do dramatycznego, dialogowego ujęcia. Istnieje ballada ludowa i ballada artystyczna.
Ballada ludowa, śpiewana, o prostej melodii, skłonna do całkowitego lub częściowego ujęcia akcji w wymianę powiedzeń., koncentruje i kondensuje akcję; nie relacjonuje szczegółowego przebiegu zdarzeń, przedstawia jego fragmentaryczność; wynika z tego zagadkowość, czasem niejasność, sugestywność. Tematem są wojny, zbrodnie i miłość; włącza się fantastyka. Forma wiersza jest zwrotkowa, często z refrenem. Obok baśni i bajki należy do zasadniczych form opowiadającej poezji ludowej.
Ballada artystyczna uprawiana jest w Anglii i w Niemczech w pierwszej połowie XVIII wieku ze szczególną skłonnością do żartobliwej, uderzającej w tony śpiewaków jarmarcznych. W Niemczech mistrzem okazał się Goethe, w późniejszym okresie ballada łączyła się ze współdziałaniem Goethego i Schillera; w poezji polskiej okres ballad rozpoczyna się już w okresie stanisławowskim. Mickiewiczowska definicja ballady brzmi „Ballada jest to powiastka, osnowana z wypadków życia pospolitego oraz dziejów rycerskich, ożywiona dziwnością ze świata romantycznego”.
Hymn (w tradycji angielskiej) – dwa odmienne typy utworów wierszowanych: hymn kościelny wywodzi się z rymowanych przekładów psalmów kościelnych. W poezji starogreckiej poważna pieśń pochwalna, w czasach chrześcijańskich uroczysty utwór liryczny o treści religijnej, pieśń-modlitwa, w czasach nowszych również poważna pieśń patriotyczna.
Hejnał – (pobudka). Odmiana pieśni porannej, nawiązująca do elementów folklorystycznych, wywodzi swą genezę z tradycji budzenia mieszkańców przez strażnika wygrywającego na trąbcę melodię i okrzykami i przyśpiewkami wzywającego do wstawania i modlitwy. Hejnały można podzielić na religijne i świeckie. Wiersz Hejnałowy złożony ze strof hejnałowych (trójwersowych o jednym rymie), dostosowanych do melodii hejnałów. Wiersz taki może, ale nie musi pod innymi względami naśladować tradycyjnych wzorców, nawiązywać treścią do utworów nazwanych hejnałami, a monotonny jego rytm bywa wyzyskiwany w utworach żartobliwych.
Kolęda – określenie utworu o tematyce bożonarodzeniowej. W XVI wieku śpiewana w pierwszy dzień miesiąca, szczególnie w Nowy Rok, życzenia noworoczne śpiewane przez chodzących po domach, odpowiednio przebranych kolędników. W Polsce w utworach tych widoczne są wpływy łacińskie i czeskie. Największy rozkwit nastąpił w XVII wieku, powstało wówczas bardzo wiele kompozycji m.in. najpopularniejsze dziś Przybieżeli do Betlejem.
Litania – modlitwa błagalna złożona z szeregu podobnie zbudowanych wezwań. Przenośnie: monotonne wyliczanie. Forma ta bywa naśladowana w poezji (J. Tuwim Litania).
Madrygał – krótki utwór liryczny wywodzący się z włoskiej poezji dworskiej, zwykle miłosny, o nastoju czułym i figlarnym. Związana z nim forma składa się najczęściej z 6-11 wersów, połączonych niewielką ilością rymów, bez podziału na zwrotki.
Serenada – (pieśń wieczorna); odmiana liryczna w poezji dworskiej, prowansalskiej, śpiewana po zmroku w pobliżu mieszkania ukochanej. Naśladowana w poezji miłosnej.
Alba – (pieśń poranna); odmiana liryczna w poezji dworskiej, prowansalskiej, w której poeta o wschodzie słońca opiewa koniec nocy i pozdrawia wybrankę swego serca.
Czastuszka – w rosyjskiej poezji ustnej piosenka złożona z dwu lub czterech wersów, liryczna lub na temat aktualny, o charakterze żartobliwym, śpiewana na specjalną melodię.
Krakowiak – forma piosenki dostosowanej do melodii i tańca o tej nazwie. Dwu- lub czterowersowa zwrotka, zwykle improwizowana, najczęściej o treści miłosnej, czasem z powtórzeniami.
Bibliografia:
1. Słownik rodzajów i gatunków literackich, red. G. Gazda, Kraków 2006
2. Słownik terminów literackich, red. S. Sierotwiński, Warszawa 1970.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]