[ Pobierz całość w formacie PDF ]
8. Podstawowe problemy psychologii woli.
8.1. wola w psychologii: różnice stanowisk.
Źródła zróżnicowania:
1. Odmienność perspektyw poznawczych i indywidualnych preferencji badaczy.
2. Uwydatnienie odmiennych systemów funkcjonowania człowieka.
Podział A. Kolańczyk (w nawiasach odpowiedniki u Epsejna):
a) System bezpośredniej regulacji zachowania (doświadczeniowy):
Związany z przedinterpretacyjną integracją inf., przetwarzanych ze względu na kontekst sytuacyjny i aktualny stan organizmu. Istotne są przeszłe doświadczenia jednostki. Ma charakter holistyczny i zmysłowo-afektywny.
—>Podstawa do charakterystyki woli przez pryzmat aktywności spontanicznej lub zakorzenionej w doświadczeniu (np. May, James, Kuhl).
b) System pośredniej regulacji zachowania (racjonalny):
Charakteryzuje go przetwarzanie refleksyjne. Niezbędna jest abstrakcja (np. wyobrażenie sobie wyniku). Pełni funkcję transgresyjną.
—>Podstawa koncepcji woli związanych z racjonalnością, planowaniem, wytyczaniem i realizacją celów, w tym z „siłą woli” i kontrolą działania.
c) System świadomości:
Nadrzędny, integrujący system. Meta-proces przetwarzający inf. z podstawowych systemów regulacji zachowania. Umożliwia realizowanie podmiotowości tzn. decydowanie o ostatecznym kierunku działania i interpretację wieloznacznych oddziaływań.
—>Podstawa koncepcji podkreślających integracyjna rolę woli (np. Assagioli, Kuhl) i upatrujących jej istoty w wyborze między różnymi tendencjami (np. Fromm, Frankl, Kuhl).
3. Różne sposoby rozumienia woli.
Sposoby rozumienia woli:
a) Jako właściwość, dyspozycja osobowości człowieka.
- indywidualny, względnie stały sposób zachowania;
- hipotetyczna siła organizująca zespoły reakcji człowieka;
—> Np. Kuhl – orientacja na działanie i na stan.
b) Jako działanie dowolne.
- zachowanie zmierzające do określonego celu i posiadające specyficzna, intencjonalną charakterystykę;
—> Charakter opisowy.
c) Jako rodzaj doświadczenia wew..
- kontekst introspekcyjny (świadome przeżycia związane z wolą);
- kontekst fenomenologiczno-egzystencjalny (wola jako wew. postawa);
—> Charakter opisowy (częściej) lub wyjaśniający.
d) Jako proces psychologiczny pełniący określone funkcje regulacyjne.
- wiele wew. procesów regulacyjnych, za pośrednictwem których dochodzi do realizacji celów (nacisk na ogólne prawidłowości).
8.2. Problem dwu perspektyw.
Perspektywy poznawcze w psychologii:
- funkcjonalna (nauka o funkcjonowaniu);
- personalistyczna (nauka o osobie);
8.2.1. Perspektywa funkcjonalna.
Przedmiot zainteresowania: - jakim celom służą określone procesy, w jaki sposób są realizowane i od czego uzależnione jest ich funkcjonowanie i efektywność.
Modele: - mają charakter wyjaśniający, zorientowany na procesy i mechanizmy kontroli zachowania, w tym strategii wolicjonalnych (omijają sferę podmiotowości).
Poziom analizy: - połączenie obu poziomów analizy molarnego i molekularnego, w celu pełniejszego zrozumienia, wyjaśniania i przewidywania zachowania.
Problematyka woli:
Wola: - proces postdecyzyjny, związany z ochroną i realizowaniem zamiaru, ujmowany jako swoisty mechanizm regulacyjny, uwikłany w wiele związków genetycznych, funkcjonalnych i przyczynowych. Można ją badać eksperymentalnie.
Przedmiotem prowadzonych badań i refleksji teoretycznej jest przebieg działań złożonych i celowych, w kontekście zdolności do ich realizacji, a zwłaszcza procesy psychiczne leżące u podstaw tej zdolności. Istota kontroli wolicjonalnej określana jest przez odwołanie do efektywności działań samoregulacyjnych.
8.2.2. Perspektywa personalistyczna.
Przedmiot zainteresowania: - człowiek, osoba mająca zdolność kształtowania swego życia wg. przyjętych przez siebie wartości (egzystencja „będąca” i „stająca się”),(istotne jest doświadczenie osobiste). Człowiek jest czymś więcej i czymś innym niż sumą zachodzących w nim procesów (jedność i całość osoby).
Problematyka woli:
Pytania dotyczące najgłębszych, podmiotowych i osobowościowych racji dokonywania określonych wyborów i podejmowania pewnych działań. Jako aktywność podmiotu mają one sens empiryczny, choć terminy, jakimi się ją określa, nie zawsze dają się empirycznie sprecyzować.
8.3. Problem metody.
Przy zastosowaniu różnych sposobów badania i różnych perspektyw badawczych (np. wew. i zewn. obserwator) uzyskujemy wyniki o odmiennym charakterze.
Ogólnym problemem wynikającym z ujmowania woli jako kontroli działania (tj. procesu działającego od powzięcia decyzji do jej realizacji) są zagadnienia natury metodologicznej.
W eksperymencie laboratoryjnym dysponuje się niewielkim stopniem swobody w wyborze między określonymi tendencjami. Brak konkurencyjnych tendencji może powodować, że procesy kontroli nie będą aktywizowane, więc niemożna ich wtedy zbadać. Procedury bazują zazwyczaj na prostych, niepodobnych do życiowych sytuacjach. Może to faworyzować określony sposób funkcjonowania (np. orientację na działanie – np. eksperymenty Kuhla, Acha). Trudno na tej podstawie wnioskować o funkcjonowaniu woli w sytuacjach życiowych. Więc postuluje się niekiedy uwzględnienie w badaniach modeli dynamicznych. Szukają one odp. na pyt. o funkcjonalne znaczenie różnych stanów podmiotu i ich zmian w czasie. Zachowania wyrwane z kontekstu osobistego doświadczenia mogą uzyskiwać odmienną interpretacje i być klasyfikowane niezgodnie z odczuciami badanego.
Funkcjonalizm —> pomijane są czynniki podmiotowe, trudno przełożyć wyniki na życie codzienne.
Personalizm —> decyzję podmiotową ciężko ująć liczbowo.
Obecne postulaty: badania empiryczne dotyczące sfery wartości, rozwoju czy woli powinny uwzględniać, jako punkt wyjścia, fenomenologiczne analizy przeżyć (analizy opisowe). Ważne jest rozumienie, jako forma poznania ukierunkowana na uchwycenie sensu wypowiedzi i zachowań.
8.4. Wolna wola a psychologia.
Problem wolnej woli jest niemal powszechnie uznawany przez psychologów za problem metafizyczny (nie można go rozwiązać, ale tez nie można odrzucić).
Wolność: - możliwość postępowania zgodnie z własną osobowością;
- możliwość postępowania racjonalnego;
- wyzwolenie się spod zewn. presji, zobowiązań czy konieczności;
- wyzwolenie się spod wew. presji;
- niezależność myślenia;
Teoria naukowa powinna składać się z trzech warstw:
1. opisowa;
2. wyjaśniająca;
3. metawarstwa;
W metawarstwie znajdują się podstawowe dla danej teorii założenia filozoficzne, metateoretyczne i metodologiczne. Szczególnie istotne dla koncepcji woli są założenia dotyczące determinizmu i indeterminizmu (kontinuum). Niedeterministyczne założenia (a wiec dopuszczające istnienie wolnej woli) pojawiają się w psychologii personalistycznej (np. egzystencjalnej), posługującej się fenomenologicznym językiem opisu.
Problem wolnej woli jest przekładany na język psychologii jako:
1. „Poczucie” bycia wolnym;
Aspekt wolności sprowadzony do subiektywnego poczucia możności wyboru i decyzji (pełni ono funkcje regulacyjne np. samosterowność).
2. Pewien zakres swobody i autonomii jako charakterystyka mechanizmu działania;
Wolna wola przejawia się w akcie wyboru i kierowaniu przebiegiem działania w taki sposób, by przyniosło ono rezultaty zgodne z zamiarem czy intencją działającego podmiotu.
Seligman, Miller:
Wolność jako przeciwstawienie się determinizmowi jest poza jakimkolwiek nurtem współczesnej psychologii empirycznej dotyczącej kontroli lub atrybucji przyczyn (można mieć kontrolę nad sytuacja, ale będzie ona (kontrola) całkowicie zdeterminowana przeszłym doświadczeniem lub innym czynnikiem).
Znaczenia indeterminizmu w psychologii:
1. Forma probabilistyczna – nie można w pełni zrozumieć, przewidzieć czy kontrolować zachowania (podmiot też nie ma takiej zdolności - przypadek);
Wolność indywidualna jest stanem, w którym istnieje pewien zakres wyboru działań, idei i własnej drogi życiowej. Jej stopień zależy od obiektywnej rzeczywistości, ale tez od wiedzy, adekwatności i bogactwa struktur poznawczych jednostki. Wolność stanowi strukturę kognitywną i relacyjną - więc można ja badać.
2. Forma humanistyczna – różne założenia: wolność bezwarunkowa (np. Frankl) lub warunkowa (np. Fromm).
Wola jako realność psychologiczna, będąca podłożem decydowania o sobie i dokonywania wyborów. Indeterminizm wkracza we wszystkie warstwy teorii. Cele nauki takie jak wyjaśnianie, przewidywanie i kontrola zachowania, ustępują miejsca rozumieniu osoby.
Pieter:
Zamiast „wolna wola” – „swoboda postępowania” .Swoboda ta zależy od tego na ile postępowanie uzależnione jest od tzw. Własnej woli (własnych chęci, pragnień, planów, ideałów, wartości itp. ). Autodeterminacja(chcę) jako alternatywa wobec zewn.(muszę) i wew. (nie chce mi się) wpływów determinujących.
8.5. Wola we współczesnej psychologii – pytanie o możliwość integracji.
Cechy wspólne psychologicznych stanowisk dotyczących woli:
1. Warunkiem realizowania działań długofalowych, samodystansowania i transcendencji jest zdolność człowieka do abstrakcji, tworzenia pojęć oraz obiektywizacji rzeczywistości (przejście na wyższy poziom regulacji).
2. Motywacja wolicjonalna wiązana jest z motywami racjonalnymi.
3. Istnieją różne warstwy bytu, podsystemy. Wyjaśnia to wew. konflikty i „problemy woli”, które doświadczane są jako walka z samym sobą. Istnienie tych sprzecznych tendencji jest przesłanką pojawienia się woli.
4. Podkreślany jest moment zatwierdzenia, aktu woli, fiat.
5. Obszary zainteresowań różnych nurtów przenikają się (podobieństwo wątków problemowych). Różne podejścia przenikają się, są komplementarne.
Co odpowiada za mobilizację energii niezbędnej do zachowań podejmowanych na poziomie wolicjonalnym i do utrzymywania kierunku, mimo dystraktorów, przeciwnych emocji motywów?
- Assagioli, May – wew. zasoby organizmu czy osobowości;
- Ach, Michotte, Kuhl (wola jako realizacja działania) – zaangażowanie;
- Rand, Binswanger, Fromm – stopień dostępu do wyznawanych wartości ogólnych i sposób rozumienia konsekwencji ich przyjęcia;
1
... [ Pobierz całość w formacie PDF ]