[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Filozofia i edukacjaHenryk KiereśKatolicki Uniwersytet LubelskiUtopia a edukacjaTło m yślow e sporu o edukacjęSpór o edukację sięga historycznych początków kultury europejskiej, alepocząwszy od epoki renesansu spór ten nasila się i radykalizuje, do głosu dochodzą skrajne stanowiska, co w wieku XX zaowocowało zwyrodnieniami cywilizacyjnymi i kryzysem poznawczym w debacie nad edukacją1. Spór ten jest w istocie sporem o człowieka, a jego ideowe oblicze i przebieg są kształtowane przezkilka konkurujących ze sobą tradycji antropologicznych, aktywnie obecnychw kulturze Europy od greckiej starożytności do dziś; są to tradycje: homerycka(poetycka, heroiczna), sofistyczna (retoryczna, pragmatyczna) oraz wewnętrzniezróżnicowana - filozoficzna2. Ta ostatnia czerpie inwencje z idealizmu i raczejprojektuje wizję człowieka (Platon) lub chce wyjaśnić problem natury bytu ludzkiego na podstawie doświadczenia i nauki (Arystoteles). Do sporu włączyła siękultura chrześcijańska, której kontekstem jest tradycja antropologiczna StaregoTestamentu, ale która przekracza wszystkie wymienione - i w jakimś stopniu re-dukcjonistyczne - tradycje swoją integralną koncepcją człowieka. Zasługi w jejteoretycznym opracowaniu położył realizm filozoficzny (Tomasz z Akwinu), jednak antyk chrześcijański i średniowiecze są pod silnym wpływem pozostałychtradycji, wraz ze sprzyjającym tym tradycjom idealizmem w filozofii (Augustynz Hippony, Anzelm z Cantenbury, Jan Duns Szkot, Wilhelm Ockham)3. I właśnie w epoce renesansu, który pod wpływem idealizmu zainicjował tzw. zwrot1 Przyczyną kryzysu cywilizacyjnego jest tzw. błąd antropologiczny, na który wskazał Jan Paweł II w encykliceCentesimus annus·,zob. w tej sprawieBłąd antropologiczny,w:Zadania współczesnej metafizyki5, red. A. M aryniarczyk, K. Stępień, Lublin 2003.2 Por. E. R. C urtuis,European Literature and the Latin M iddle Ages,New York 1952, s. 36 n.;P. A. Redpath,Odyseja Mądrości. O d filozofii do transcendentalnej sofistyki,Lublin 2003.3 Zob. M. A. Krąpiec, Orozumienie filozofii.Lublin 1991, s. 55 n.221Henryk Kiereśantropocentryczny i głosił idee humanizmu, debata nad człowiekiem zmieniłacharakter: nie chodzi w niej o wyjaśnienie, kim człowiek jest, lecz o to, kim p o winien być4.Rozpięty pomiędzy platonizmem a arystotelizmem renesans przeciwstawia sobie dwie wizje życia ludzkiego. Jedną z nich określa mianem tradycyjnej,symbolizują ją „via antiqua” i „vita contemplativa” natomiast konkurencyjną,i wyrażającą ideologię wspomnianego „zwrotu antropocentrycznego” reprezentują „via m oderna” i „vita activa”. W tej drugiej wykładni istoty człowiekatkwią ideowe korzenie tzw. m odernizmu, ideologii nacechowanej optymizmempoznawczym w sferze wiedzy przyrodniczej i technicznej oraz wiarą w moralnąprzebudowę człowieka i postęp w życiu społecznym, czyli możliwość zbudowania doskonałej cywilizacji i uszczęśliwienia ludzkości. O d tego czasu akcentuje się, a nawet absolutyzuje praktyczną stronę wiedzy, np. F. Bacon czy R. Descartes, czego sztandarowym wyrazem jest znamienne zawołanie Th. Hobbesa:„Wiedza jest gwoli m ocy”5.Modernizm radykalizuje swoje nadzieje w epokach oświecenia i pozytywizmu, co prowadzi do tzw. zwrotu socjocentrycznego, uzależniającego bytczłowieka-jednostki od społeczności, ale społeczności reprezentowanej przezpaństwo lub superpaństwo (państwo ponadnarodowe). Socjocentryzm jest realizowany przez socjalizm i jego rozmaite, lecz w równym stopniu apriorycznei totalitarne technologie społeczne. W oświeceniu i pozytywizmie oraz krzepnącym politycznie socjalizmie dominuje pogląd, że dzieje ludzkości są historiąsamowyzwalania się człowieka. Rozmaite historiozofie głoszą, że historia jestareną realizacji koniecznych (nieuniknionych) praw ontologicznych i antropologicznych, głównie społecznych. Na człowieku spoczywa obowiązek rozpoznania tych praw, a następnie ich bezwzględnego wdrożenia w życie społeczne(A. Comte, G. W. F. Hegel, K. Marks).Socjalizmowi przyświeca jeden cel, ale różnicują go strategie „uszczęśliwiania ludzkości”. Inaczej ów cel chce realizować najstarszy historycznie liberalizm (i jego cień: anarchizm), a inaczej komunizm, faszyzm i nazizm, które sąreakcją na błędy liberalizmu (kapitalizmu) i które wrogo patrzą na poczynaniaswoich konkurentów. Wymienione socjalizmy stoczyły w XX wieku śmiertelnybój o panowanie nad Europą i światem, a po nominalnym upadku stowarzyszonych ze sobą nazizmu i faszyzmu, a u schyłku stulecia kom unizm u (koalicjantaliberalizmu w II wojnie światowej), zwycięski liberalizm ogłasza, że m odernizm4 B. Suchodolski,Narodziny nowożytnej filozofii człowieka,Warszawa 1968; Z. Kuderowicz,Filozofia nowożytnej Europy,Warszawa 1989; S. Swieżawski,Dzieje filozofii europejskiej X V wieku,t. VI:Człowiek,Warszawa 1983.5Elementy filozofii.Warszawa 1956,1 .1, s. 17.222Utopia a edukacjajest m rzonką i proklamuje nadejście epoki tzw. postm odernizm u, epoki „końcahistorii” i ostatecznego „wyzwolenia wolności” człowieka. Te osobliwe metaforymają informować, że jedyną receptą na samowyzwolenie człowieka jest właśnieliberalizm - postm odernizm i jego wizja demokracji, co ma zarazem usprawiedliwić polityczną globalizację jego ideologii6.Każdy z socjalizmów rozporządza własną koncepcją pedagogii społecznej. Koncepcja ta jest treścią doktryny partyjnej i w każdym przypadku ma charakter totalitarny, obejmujący całość bytu społecznego. Na doktrynę partyjnąskłada się u to p ia , czyli wizja doskonałej społeczności, oraz s tr a te g ia urzeczywistniania tej wizji. Każdy z socjalizmów rozporządza inną utopią i inną strategią jej realizacji. Utopia określa cel działania partii, jest sercem jej doktryny i zarazem narzędziem propagandy politycznej, a po zdobyciu władzy przez partięsłuży usprawiedliwieniu stosowanej strategii społecznej, szczególnie wtedy, kiedy dokonują się działania moralnie nikczemne i zbrodnicze, polegające na neutralizacji lub eksterminacji wszystkiego, co jest „politycznie niepoprawne”, czyliniezgodne z przyjęta utopią7.C zy m jest - i dlaczego jest - utopia?Słowo „utopia” wynalazł Th. Moore (1478-1535), kanclerz króla HenrykaVIII, męczennik i błogosławiony Kościoła powszechnego, a zawarł je w tytule książkiLibellus vere aureus пес salutaris quam festivus de optimo republicae statu deque novainsula Utopia(Lovanium 1516)8, Opisał w niej życie społeczne na wyspie Utopii,rządzonej nominalnie przez króla Utopusa, a faktycznie przez urzędników - anonimowych i wszechwładnych strażników prawa. W pierwotnym zamyśle Morusa wyspa miała się nazywać Nusquama (Nigdzie), ale intencję owego „nigdzie” zachowujesłowo „utopia”, składające się z prefiksa „u” oznaczającego negację (transliterowanegreckie ou’), rdzenia „top” - miejsce, i sufiksa „-ia” tworzącego rzeczowniki abstrakcyjne (np.sophia).W sumie: „utopia” to „miejsce, które nie istnieje”9.Życie na wyspie Utopii podlega surowej dyscyplinie społecznej, opartejna bezwzględnie egzekwowanym prawie i obywatelskiej samokontroli. W szyst6 Zob. H. Kiereś,Trzy socjalizmy. Tradycja łacińska wobec modernizm u i postm odernizm u,Lublin 2000; problem globalizmu został poruszony w: „Człowiek w Kulturze”, 14 (2002).7 Zob. A. Bloom,Umysł zam knięty,Poznań 1998; R. Kimball,Tenured Radicals: How PoliticsHas Corrupted Our Higher Education,New York 1990; J. Witek, Z. Żmigrodzki,„Polityczna poprawność” w III Rzeczpospolitej,Radom 2003.8 W arszawa 1954, Lublin 1993.9 Por. M. Winiarczyk,Utopia antyczna. Zarys problematyki,„Meander”, LVII (2002) 3-4, s. 234 n.223Henryk Kiereśko jest obowiązkiem - z naczelnym obowiązkiem pracy (za uchylanie się odpracy grozi kara śmierci). Choć panuje powszechna uniformizacja cywilizacyjna i kulturowa, a życie Utopian jest ciężkie, wszyscy są bezgranicznie szczęśliwi i z radością wyznają zasadę: „Im ciężej, tym lepiej”. Edukacja ma oczywiściecharakter państwowy, jest obowiązkowa, a jej kryterium stanowi pożytek społeczny, zaś formę i cel - „urawniłowka”10.Znane już Europejczykowi, a nieprzypadkowo odnowione w renesansiemyślenie utopijne zyskało popularność w kręgach myślicieli-literatów, z którychwywodzi się klasa tzw. intelektualistów (klerków). Według trafnego określeniaPaula Johnsona, intelektualista to „ni filozof, ni kapłan”, który żyje gorącympragnieniem zbawienia ludzkości, wyzwolenia jej od zła społecznego11. Pierwotnie utopie traktowano jako literackie „powiastki filozoficzne” o dydaktyczno-moralizatorskim charakterze, ale wspomniani intelektualiści podnieśli jedo rangi narzędzia krytyki społecznej, a filozofowie-idealiści nadali im statusmodeli myślowych teorii społecznej12. Jednocześnie, w pełni od rewolucji francuskiej, utopie stały się treścią doktryn rodzących się partii i zarazem nerwemich strategii politycznej, określając ich ideologie i technologie społeczne. Kluczowym składnikiem partyjnych ideologii i technologii jest pedagogia społeczna i edukacja, która prowadzi do „przemiany świadomości” i wyprodukowania„nowego człowieka”. W tej sytuacji filozofia, nauki humanistyczne i społeczne(szczególnie pedagogika) oraz sztuka zostają sprowadzone do roli „ancillae ide-ologiae”, zaś religia chrześcijańska jest ideologicznie zawłaszczana (w utopiachi socjalizmach chrześcijańskich) lub jest fizycznie eliminowana bądź spychanana margines życia społecznego13.Jakie są p rzy czyny p o p u la rn o ś c i m yślen ia u to p ijn e g o w k u ltu rze n o w o ży tn ej i w sp ó łczesnej E uropy? Z naw cy z a g a d n ie n ia są z d a n ia, że ro d z ajo w i lu d z k ie m u to w arzy szy tzw. sk ło n n o ść u to p isty c z n a(u to p ia n p ro p en sity),której re z u lta te m są w izje szczęśliw ych m iejsci d o sk o n a ły ch sp o łe c z n o śc i czy p aństw , w izje w y rażan e w m ita c h (np.g reck i m it o E liz ju m ), a głó w n ie w re lig iac h o ra z n a g ru n c ie p o lity ki. W sp o m n ia n a sk ło n n o ść w sp ó łtw o rz y n a tu rę lu d z k ą i je s t żyw otna10 Wnikliwą diagnozę przyczyn odcięcia edukacji od rzeczywistości, czyli prawdy, dobra i piękna, a w konsekwencji upadku autorytetu wiedzy postawił A. Bloom( Umysł zam knięty,s. 430 n).11Intelektualiści,Warszawa [brw],12 Np. E. Bloch, Geistder Utopie,M unich u n d Leipzig 1918.13 Zob. H. Kiereś,Źródła myślenia utopijnego,w: tenże,Służyć kulturze,Lublin 1998, s. 45-58;tenże,Polityka i religia. Na kanwie myśli Feliksa Konecznego,w:Wierność rzeczywistości. KsięgaPamiątkowa z okazji jubileuszu 50-lecia pracy naukowej na KUL O. prof. Mieczysława A. Kri/pca,Lublin 2001, s. 481-493.224Utopia a edukacjas p o łe c z n ie 14. P om ijając p ro b le m tra fn o ś c i tego w y ja śn ie n ia , o d n o tu jmy dla porządku, żeUtopiaMorusa inspirowała się świeżo przetłumaczonymPaństwemPlatona (o czym M orus informuje w epigramie) iż e kontekstemmyślowymPaństwajest idealizm filozoficzny, a zawarta w dziele Platona wizjapaństwa jest pierwowzorem utopii. Charakterystyczne, że PlatońskiePaństwojest do dziś dziełem paradygmatycznym dla wszelkiej maści utopistów, niezależnie od ich stosunku do propozycji, jakie zawarł w nim ojciec idealizmu.Można więc sądzić, że utopizm jest z konieczności związany z tradycją idealizmu filozoficznego, a jego bogata historia rozciąga się od Platona do K. Popperai R. Rortyego15.Jednak niezależnie od rzekomej „skłonności utopistycznej” człowiekai rzeczywistego wpływu Platona i idealizmu na koncepcje renesansowe, wskazuje się na inne ważne źródła popularności utopizmu. Są nim i odkrycia geograficzne i związany z nim i bezpośredni lub pośredni napór obcych wzorówcywilizacyjnych, wzorów dotyczących sposobów życia społecznego, a takżepostępujące zwyrodnienie w łonie rodzimej cywilizacji (tyrania tronów i rozpad państwa stanowego, rozwój oligarchii przemysłowej i proletaryzacja społeczeństw), co w chrześcijańskiej Europie rodzi pokusę zakwestionowania dekalogu i Ewangelii i ich roli jako etycznego fundam entu życia społecznego lub- z drugiej strony - nasuwa myśl o konieczności tworzenia cywilizacji sakralnej(fundamentalistycznej), opartej na zasadach religii chrześcijańskiej16.U topie i człow iekMyślenie utopijne towarzyszy człowiekowi „od zawsze”, ale renesans byłepoką sprzyjającą utopizmowi, o czym świadczy zmiana charakteru debaty nadczłowiekiem, której celem staje się zaprojektowanie nowego człowieka. Myślenieutopijne oferuje wiele modeli człowieka, a także państwa i życia społecznego.Charakterystyczne dla wszystkich utopii jest zredukowanie człowieka do pozycji anonimowej i bezosobowej jednostki, której byt jest ontycznie wtórny wobecbytu i struktur państwa. Pojedynczy człowiek jest elementem „mas ludowych”14 Zob. F. E. Manuel, F. P. Manuel,Utopian Thought in the Western World,Cambridge, Massa-chusets 1979, s. 15.15 H. Bertens,The Idea o f Postmodern: A History,London 1995;Postmodernizm. Antologiaprzekładów,Kraków 1997; A. Bronk,Spór o postmodernizm ,w.· tenże,Zrozumieć św iat współczesny,Lublin 1998; S. Kowalczyk,Idee filozoficzne postm odernizm u,Radom 2004.16 Por. F. Koneczny,Protestantyzm w życiu zbiorowym,Lublin 1995; tenże,Kościół a cywilizacje,Lublin 1996; tenże,Napór Orientu na Zachód,Lublin 1999.225
[ Pobierz całość w formacie PDF ]