[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->RUCH PRAWNICZY, EKONOMICZNY I SOCJOLOGICZNYRok LX — zeszyt 3, 4 — 1998_____________DOROTA APPENZELLERMIKRO- I MAKROEKONOMICZNE PRZYCZYNYUPADŁOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE1. WPROWADZENIEUpadłość przedsiębiorstw, zjawisko praktycznie nieznane w okresie go­spodarki centralnie planowanej, pojawiła się w Polsce prawie jednocześniez pierwszymi przemianami zmierzającymi do wprowadzenia gospodarkirynkowej. Upadłość jest najbardziej drastycznym sposobem zakańczaniadziałalności gospodarczej i przeprowadzana jest wtedy, gdy majątek zadłu­żonego przedsiębiorstwa nie wystarcza na pokrycie wszystkich ciążącychna nim zobowiązań. W przeciwieństwie do innych form zaprzestawaniadziałalności gospodarczej, likwidacja upadłościowa nie ma cech dobrowol­ności, lecz jest ustawowym obowiązkiem przedsiębiorstwa, które trwaleutraciło zdolność regulowania swoich zobowiązań. Dzięki temu likwidacjaupadłościowa eliminuje z gospodarki te przedsiębiorstwa, które nie rokująnadziei na dalsze efektywne funkcjonowanie i prowadzi do lepszej alokacjiśrodków produkcji. Pozytywną stroną upadłości jest również to, że w miaręposiadanych przez dłużnika środków, zapewnia ona ochronę interesów jegowszystkich wierzycieli, rozkładając na nich równomiernie skutki jegoniewypłacalności.Negatywne skutki upadłości powodują, że w każdym kraju ustanawia­ne są przepisy prawne regulujące jej przebieg. W Polsce sposób przeprowa­dzania postępowania upadłościowego określają przepisy rozporządzeniaPrezydenta RP z 24 X 1934 r. z późniejszymi zmianami (ostatnia noweliza­cja tego prawa, mająca na celu dostosowanie go do aktualnej sytuacjigospodarczej w Polsce pochodzi z 31 lipca 1997 r.). W szczególnych przy­padkach ustawa dopuszcza uchronienie zagrożonego przedsiębiorstwa przedupadłością poprzez przeprowadzenie z wierzycielami tzw. postępowaniaukładowego. Postępowanie to, w wyniku którego następuje (zazwyczaj znacz­na) redukcja długów, możliwe jest jedynie w wyjątkowych okolicznościach:gdy trudna sytuacja, w której znalazło się przedsiębiorstwo jest przez nieniezawiniona, a odpowiednia reorganizacja stwarza mu szansę na powrótdo normalnego funkcjonowania. Wejście na drogę układową i zapobieżenieupadłości jest korzystne nie tylko z punktu widzenia zagrożonego przedsię­biorstwa, ale także jego wierzycieli (w szczególności, gdy między dłużni­kiem i jego wierzycielami występują stałe powiązania kooperacyjne).W Polsce postępowanie układowe nie cieszy się jednak popularnością .1 Zob. D. Goliszewska,Wolą upadać niż się układać,“Businessman”, 1993 nr 2, s. 26 - 28.334Dorota AppenzellerDotychczas upadłość polskich przedsiębiorstw stanowiła przedmiotzainteresowania przede wszystkim prawników, rzadko pojawiały się artykułydotyczące ekonomicznych aspektów tego zjawiska2. Zasadnicza przyczyna ta­kiego stanu rzeczy to brak ogólnie dostępnych danych, dotyczących sytuacjiekonomicznej upadających przedsiębiorstw. Głównym źródłem dla uzyskaniatakich informacji są bowiem dokumenty składane przez przedsiębiorstwaw sądach wraz z wnioskiem o ogłoszenie upadłości. Niestety, większość złożo­nych dotychczas w Polsce wniosków upadłościowych albo nie zawieraław ogóle sprawozdań finansowych, albo też sprawozdania te były bardzo nie­kompletne.Przedmiotem niniejszego artykułu jest upadłość przedsiębiorstw w Polscena przestrzeni lat 1990 - 1997 i takie jej charakterystyki, jak dynamika zmian,czas trwania postępowania upadłościowego oraz natężenie upadłości w odnie­sieniu do populacji przedsiębiorstw, funkcjonujących w tych latach w naszejgospodarce. Na tym tle szczegółowej analizie poddane zostaną przyczyny,leżące u podstaw upadłości. Przedstawione zostaną zarówno przyczyny mikro­ekonomiczne, tkwiące w samych przedsiębiorstwach, jak również przyczynymakroekonomiczne, związane z funkcjonowaniem całej gospodarki. Uzupeł­nieniem rozważań teoretycznych będzie analiza empiryczna, oparta zarównona ogólnie dostępnych danych statystycznych, jak również na sprawozdaniachfinansowych konkretnych upadłych przedsiębiorstw.2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA UPADŁOŚCI W POLSCEPierwsze upadłości pojawiły się w Polsce w 1991 roku i były następ­stwem z jednej strony liberalizacji przepisów regulujących prowadzeniedziałalności gospodarczej, z drugiej zaś - wolnej gry sił rynkowych, prowa­dzącej do eliminacji nieefektywnych przedsiębiorstw.Liberalizacja przepisów w zakresie rozpoczynania działalności gospodar­czej3 doprowadziła przede wszystkim do uproszczenia i skrócenia czasu trwa­nia procedur urzędowych, koniecznych dla zarejestrowania przedsiębiorstwa.Dużym ułatwieniem dla nowych przedsiębiorców był również fakt, żew znowelizowanych przepisach nie precyzowano wymagań, w szczególnościkapitałowych, jakie powinny być spełnione dla rozpoczęcia samodzielnejdziałalności gospodarczej. W efekcie tych zmian gwałtownie wzrosła liczbanowo zakładanych przedsiębiorstw. Największy przyrost liczby przedsiębior­ców podejmujących działalność gospodarczą, zanotowano w Polsce w roku1990 , a więc prawie natychmiast po wprowadzaniu zasad gospodarkirynkowej (szczegółowe dane — por. tabela 1). W późniejszych latach przyrostten w poszczególnych grupach przedsiębiorstw uległ pewnej stabilizacji.2 Zob. np. D. Hadasik, T. Kowalski,Transformacja makroekonomiczna a upadłość przedsiębiorstw w Pol-see w latach 1990 - 1995,“Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, 1997 nr 1.3 Zmiany te wprowadziła ustawa o działalności gospodarczej z dnia 23.12.1988 r. (Dz. U. Nr 41, poz. 324z późn. zm.).4 Był to równocześnie ostatni rok, w którym liczba przedsiębiorstw państwowych uległa wzrostowi. W na­stępnych latach liczba tych przedsiębiorstw ustawicznie malała.Mikro- i makroekonomiczne przyczyny upadłości335Tabela 1Dynamika wzrostu wybranych grup przedsiębiorstw (rok poprzedni = 100)Forma własnościPrzedsiębiorstwa państwoweSpółki prawa handlowegoSpółki cywilneZakłady osób fizycznych1990115,2214,5*139,6199197,3148,3*125,1199288,1130,0*114,8199381,8119,1187,799,7199483,6114,1110,4105,7199587,9110,4100,698,5199688,3110,3107,8115,2199787,6109,3110,0107,2Źródło:Obliczenia własne na podstawie:Zmiany strukturalne grup podmiotów w gospodarcenarodowej w 1996 i 1997 r.,GUS, Warszawa 1997 i 1998 orazRocznik Statystyczny Woje­wództw 1991, 1992.Uwagi:Dane dotyczą stanu na 31 XII danego roku (* brak danych).Jednocześnie, jak już stwierdzono, zasady gospodarki rynkowej dopro­wadziły po raz pierwszy do weryfikacji efektywności funkcjonowania przed­siębiorstw. W następstwie tego upadać zaczęły nie tylko młode, niedoinwestowane przedsiębiorstwa, ale także duże zakłady z wieloletnią tra­dycją i wydawałoby się ugruntowaną pozycją na polskim rynku. Zasadnicząprzyczyną upadłości tych ostatnich było nie dostrzeżenie w porę nadcho­dzącego kryzysu i nie wprowadzenie niezbędnych zmian, które dostosowa­łyby je do nowych warunków gospodarowania. Wzrost liczby upadłościprzypada na lata 1991, 1992 oraz 1993, dla których to lat wskaźnikidynamiki liczby składanych w sądach wniosków wynosiły odpowiednio 839,293 i 143. Na podkreślenie zasługuje jednak fakt (por. dane w tabeli 2), żepraktycznie w całym rozważanym okresie dynamika zmian badanego zja­wiska była gasnąca. Do 1993 roku następował co prawda przyrost liczbyskładanych wniosków upadłościowych, ale przyrost ten był coraz wolniej­szy, zaś od 1994 roku odnotowywany był już coroczny spadek liczby wnio­sków (wskaźniki dynamiki mniejsze od 100).Tabela 2Wnioski upadłościowe zgłaszane w sądach rejonowychRokLiczba wnioskówDynamika zmian(rok poprzedni = 100)19901491991125083919923661293199352491431994419380199529927119962710911997236887,4-Źródło:Obliczenia własne na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwości.Dla uzyskania pełnego obrazu kształtowania się upadłości w Polsceprześledzimy także jej natężenie w odniesieniu do ogólnej liczby funkcjonu­jących w gospodarce przedsiębiorstw. Odpowiednie informacje zawiera ta­bela 3. Przy obliczaniu wskaźnika natężenia upadłości uwzględnionezostały wszystkie przedsiębiorstwa mające zdolność upadłościową, w tymrównież zakłady osób fizycznych. Uwzględnienie w analizie tej ostatniejgrupy przedsiębiorstw może budzić pewne zastrzeżenia. Z jednej stronyjest to bowiem grupa zdecydowanie dominująca w strukturze własnościo­336Dorota Appenzellerwej przedsiębiorstw, w związku z czym ma ona decydujące znaczenie dlakształtowania wartości omawianego wskaźnika. Z drugiej strony, upadłośćtych przedsiębiorstw występuje w praktyce sądowej bardzo rzadko, a wyni­ka to z faktu, że zakłady prowadzone przez osoby fizyczne dysponujązazwyczaj bardzo znikomym majątkiem i ewentualne postępowanie upadło­ściowe nie byłoby w stanie spełnić swego podstawowego zadania - zaspo­koić z masy upadłościowej zobowiązań wobec wierzycieli. Ostatecznieo uwzględnieniu tej grupy przedsiębiorstw przy charakteryzowaniu natęże­nia upadłości w gospodarce zadecydował fakt, że zgodnie z obowiązującymw Polsce prawem posiadają one zdolność upadłościową. Należy jednakzdawać sobie sprawę z tego, że pominięcie zakładów osób fizycznych przyobliczaniu wskaźnika natężenia upadłości spowodowałoby znaczne podwyż­szenie wartości tego wskaźnika.Tabela 3Natężenie upadłości w Polsce w przeliczeniu na 10 000 zarejestrowanychprzedsiębiorstwRokWskaźnik natężenia19901,2619918,33199219,41199326,31199419,77199514,18199611,2419979,12Źródło:Obliczenia własne na podstawie Roczników Statystycznych GUS oraz danych Mini­sterstwa Sprawiedliwości.Jak wynika z informacji zawartych w tabeli 3, natężenie upadłościrosło w czterech pierwszych objętych analizą latach, osiągając swą najwyż­szą dotychczas wartość, 26 upadłości na 10 000 funkcjonujących przedsię­biorstw, w roku 1993. Warto podkreślić, że był to ostatni rok, w którymliczba składanych wniosków upadłościowych wykazała tendencję rosnącą.Od tego momentu spadała zarówno (jak już stwierdzono) bezwzględnaliczba składanych wniosków, jak również natężenie tych wniosków w sto­sunku do wszystkich przedsiębiorstw w gospodarce.By ocenić natężenie upadłości w Polsce, jako punkt odniesienia przyto­czymy, jak kształtuje się omawiany wskaźnik w gospodarce amerykańskiej.Jak wynika ze statystyk publikowanych przez firmę Dun & Bradstreet ,w USA wskaźnik ten kształtował się w granicach od 4 (w roku 1945) do154 (w roku 1932), przy czym w ostatnich czterech latach (1994 - 1997)osiągnął poziom około 80 upadłych przedsiębiorstw na 10 000 funkcjonują­cych w gospodarce. Na tym tle natężenie upadłości w Polsce jest bardzomałe. Przypuszczalną przyczyną takiej sytuacji jest niewielka skutecznośćpostępowania upadłościowego w zaspokajaniu oczekiwań wierzycieli. Jestto bowiem powód, dla którego wielu wierzycieli nie korzysta z przysługują­cego im prawa wystąpienia do sądu z wnioskiem o ogłoszenie upadłościdłużnika. Nie można jednak wykluczyć, że wbrew występującym w tejchwili tendencjom (gasnącą liczbą zgłaszanych wniosków), wraz z rozwo­jem gospodarki rynkowej i wzrostem skuteczności prawa upadłościowego,5 Zob.Business Failure Record,The Dun & Bradstreet Corporation, 1997, s. 2.Mikro- i makroekonomiczne przyczyny upadłości337liczba składanych wniosków ponownie wzrośnie, a natężenie upadłościzbliży się do poziomu w innych krajach.Szczególną cechą badanego zjawiska w Polsce jest to, że obok rzeczy­wistych upadłości przedsiębiorców, którym nie powiodła się podjęta działal­ność, bardzo duża jest liczba symulowanych upadłości. Jak wynika z opiniiprawników prowadzących sprawy upadłościowe, zaledwie 10% wszystkichskładanych w sądach wniosków upadłościowych stanowią rzeczywiste ban­kructwa, spowodowane nieudolnym prowadzeniem działalności gospodarczejczy też gwałtownie pogarszającymi się warunkami na rynku . W pozosta­łych przypadkach likwidacja upadłościowa oznacza jedynie transfer mająt­ku do innych jednostek gospodarczych, w których głównym udziałowcemjest ten sam właściciel7. Zasadniczym celem takich zabiegów jest uniknię­cie płacenia podatków, chęć niespłacenia kredytów i innych zobowiązań,ewentualnie próba oczyszczenia się z podejrzenia o udział w aferach gospo­darczych8. Przedsiębiorcy, którzy zgłaszają w sądach sfingowane upadłościnie są zainteresowani ratowaniem firmy przed likwidacją, co jest przypu­szczalnie podstawową przyczyną małej popularności postępowania układo­wego w Polsce. Jak wynika z danych przytoczonych w tabeli 4, zaledwie codziesiąty wniosek składany w sądzie przez zadłużonych przedsiębiorców towniosek układowyTabela 4Udział spraw układowych w ogóle zgłaszanych spraw upadłościowych i układowychRokUdział spraw układowych19901,34%19915,73%19921993199419951996199715,82% 11,24% 12,45% 13,45% 12,16% 12,13%Źródło:Obliczenia własne na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwości.Na skuteczność postępowania upadłościowego (rozumianą przede wszy­stkim jako zaspokojenie wierzycieli zadłużonego przedsiębiorstwa) zasadni­czy wpływ ma czas jego trwania. Wydłużenie czasu potrzebnego sądowi narozpatrzenie wniosku umożliwia bowiem zadłużonemu przedsiębiorcy up­łynnienie resztek majątku, co jest oczywiście sprzeczne z interesami jegowierzycieli, dla których zmniejsza się tym samym szansa odzyskania choćczęści należności. Tymczasem jednym z podstawowych zarzutów stawia­nych pod adresem postępowań upadłościowych w Polsce jest bardzo długiczas ich trwania. Jak wynika z danych Ministerstwa Sprawiedliwości (por.dane w tabeli 5), czas ten z roku na rok systematycznie się wydłużał i wefekcie w roku 1997 był ponad dwukrotnie dłuższy niż w 1991 roku.Wydłużanie czasu trwania postępowania upadłościowego, szczególnie w po­czątkowym okresie, spowodowane było przede wszystkim gwałtownie ros-6 Zob. M. Grabowski,Upadki twarde i miękkie,“Businessman”, 1993 nr 2, s. 27.^ Do czasu ostatniej nowelizacji prawa upadłościowego (z 31.07.1997) nic nie zabraniało upadłemu przedsię­biorcy podjęcia działalności gospodarczej pod inną firmą.8Z prawnego punktu widzenia wszelkie zaplanowane upadłości mające na celu niezapłacenie długów (np.kredytów), a także przenoszenie majątku, o którym mowa wyżej są przestępstwem i grozi za nie kara w myślustawy o ochronie obrotu gospodarczego z 12.10.1994 r. (Dz. U. Nr 126, poz. 615). [ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

czarkowski.pev.pl