[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Serafin Kiryłowicz.
Prawosławie
"Prawosławie", nazwa używana potocznie dla określenia wschodniobizantyńskiego
chrześcijaństwa, stanowi dosłownie starosłowiańskie tłumaczenie greckiego terminu orthodoxia -
"prawowierność", używanego zarówno we wschodniej, jak i w zachodniej części starożytnego
cesarstwa rzymskiego już od Ii wieku n.e. na oznaczenie prawdziwej wiary. Termin ten
występuje zarówno w zabytkach piśmiennictwa - w dziełach starożytnych pisarzy
chrześcijańskich i ojców kościoła - jak i w zabytkach liturgicznych. Terminu liturgicznego
orthodoxos używano w znaczeniu "wierny".
Dopiero po ostatecznym zwycięstwie kościoła nad tzw. herezją ikonoklastów i po potępieniu jej
na Vii soborze powszechnym oraz po ustaleniu z tego powodu święta Triumfu Prawosławia
(842R), nazwa "prawosławie-orthodoxia" została szeroko rozpowszechniona, szczególnie na
Wschodzie. Oznacza ona nie tylko wyznanie odłamu chrześcijaństwa wschodniego, lecz w
formie przymiotnika "prawosławny" instytucję reprezentującą wyznanie, kościół o specyficznej
strukturze, tradycji i obrządku. Najbardziej rozpowszechnioną, potoczną nazwą odłamu
chrześcijaństwa wschodniego jest nazwa: kościół prawosławny. Ponadto używane są (przeważnie
w literaturze nieprawosławnej) następujące nazwy: kościoł wschodni, kościół grecki, kościół
grecko-słowiański, kościół grecko-rosyjski (w odniesieniu do kościoła w Rosji), kościół
dyzunicki i inne.
Byłoby wielkim uproszczeniem określać prawosławie jedynie jako pewien system dogmatów,
kompleks tez konfesyjno-doktrynalnych. Prawosławie to nie tylko organizacja, kościół, to
również produkt twórczości duchowej i materialnej tych krajów, w których się rozwijało i było
przyswajane.
Prawosławie jako doktryna i jako organizacja tkwi swoimi korzeniami w kościele starożytnym.
Kościół starożytny zachowywał raczej formalną jedność ustrojową. Jego jednolitość doktrynalna
kształtowała się stopniowo w wielowiekowych sporach, walkach dogmatycznych i
jurysdykcyjnych w okresie pierwszych soborów powszechnych w granicach cesarstwa
wschodniego.
Formalna jedność kościelna łacińskiego Zachodu i greckiego Wschodu już w okresie siedmiu
soborów była wielokrotnie zagrożona. Rywalizacja stoliccesarstwa, dawnej - Rzymu, i nowej -
Konstantynopola, rywalizacja biskupów tych stolic pogłębiła rozdźwięk między łacińskim
Zachodem a greckim Wschodem. Rzym nie chciał zrezygnować z nabytych praw politycznych
pierwszej stolicy cesarstwa: autorytet biskupa Rzymu, jednej z pierwotnych gmin
chrześcijańskich, z jego tradycjami apostolskimi, nawiązującymi do misji apostołów Piotra i
Pawła, upadek władzy państwowej w cesarstwie zachodnim (476R), uwolnienie się od uciążliwej
niekiedy opieki cesarskiej, połączonej z ingerencją w sprawy wewnętrzne kościoła - wszystko to,
przyczyniając się do wywyższenia biskupa rzymskiego i wzmocnienia jego władzy w kościele,
powodowało antagonizmy między kościelnym Wschodem a Zachodem.
Przyczyny rozłamu, tzw. schizmy, w kościele powszechnym, podziału na kościół zachodni, czyli
rzymskokatolicki, i na wschodniobizantyński, czyli prawosławny, tkwią nie tyle w tendencjach
papieży rzymskich i patriarchów konstantynopolitańskich do panowania nad całością kościoła
powszechnego, ile w odmiennych warunkach życia politycznego, ekonomicznego i religijnego
zachodniej i wschodniej części cesarstwa, w głębokiej odrębności ducha rzymskiego i greckiego.
Odrębność ta przejawiała się u Greków między innymi w szczególnym zamiłowaniu do filozofii i
sztuki oraz w zainteresowaniu zagadnieniami dogmatycznymi, u Rzymian zaś - w zdolnościach
politycznych, prawnych, organizacyjnych itp.
Walka o prymat, konflikty prestiżowe, często pogłębiane sporami na tle różnic poglądów na
praktykę kościelną (np. przestrzeganie postów, używanie na Zachodzie do mszy przaśnego
chleba), na tle doktryn dogmatycznych (np. sprawa tzw. Filioque), stworzyły w historii kościoła
formalne przesłanki do rozłamu, który ostatecznie dokonał się w 1054 roku. Wiek Xi stanowi
okres przełomowy w historii kościoła powszechnego, z jednego dotychczas pnia wyrastają dwa
odrębne konary: katolicyzm i prawosławie.
Grecki Wschód, stanowiący domenę prawosławia, w przeciwieństwie do scentralizowanego pod
względem jurysdykcji kościelnej Zachodu, nie tworzył jednolitej organizacji kościelnej. W
drugiej połowie V wieku ostatecznie ukształtowały się największe ośrodki administracji
kościelnej - cztery (obok Rzymu) główne katedry, których biskupi, ze względu na swój autorytet
i wpływy wśród biskupów mniejszych miast, otrzymali tytuły patriarchów: Konstantynopol,
Aleksandria, Antiochia i Jerozolima.
Patriarchat konstantynopolitański lub ekumeniczny (taki tytuł przybrał patriarcha jako biskup
stolicy ówczesnego wszechświata - ekumenii) miał w swej jurysdykcji terytoria trzech świeckich
prowincji cesarstwa bizantyńskiego: azjatyckiej, pontyjskiej i trackiej wraz ze wszystkimi
okręgami, których ludność została nawrócona przez misjonarzy greckich. Patriarchat
aleksandryjski obejmował obszary prowincji egipskiej; patriarchat antiocheński - prowincję
wschodnią (Syrię) z wyjątkiem Palestyny, podporządkowanej jurysdykcji biskupa Jerozolimy,
który ze względu na sakralne znaczenie Ziemi Świętej i jej stolicy w historii chrześcijaństwa
otrzymał godność i uprawnienia patriarchy.
Te ośrodki kościelne, mimo tendencji centralistycznych stale przejawianych przez patriarchów
konstantynopolitańskich jako biskupów stolicy cesarstwa, zachowały niezależność i
samodzielność organizacyjną, tworząc z czasem cztery najstarsze w gronie kościołów
prawosławnych lokalne kościoły autokefaliczne.
Misja zewnętrzna chrześcijaństwa wschodniego rozwijała się od najdawniejszych czasów
jednocześnie z rozbudową form organizacyjnych kościoła. Już w pierwszej połowie Iv wieku
misja chrześcijańska dociera do Gruzji, gdzie powstają zalążki późniejszego kościoła
iberyjskiego, który dopiero w Xi wieku uzyskuje całkowitą niezależność i samodzielność -
autokefalię - od kościoła macierzystego w Antiochii.
W V-Vi wieku ekspansja misji chrześcijańskiej kieruje się na północną część Półwyspu
Bałkańskiego. Postępy misji wśród narodów słowiańskich znacznie wzmocniła zainicjowana
przez braci Cyryla i Metodego (Ix wiek) i ich następców działalność oświatowo-misyjna:
głoszenie ewangelii w języku słowiańskim, tłumaczenie z greckiego na słowiański Pisma
świętego i ksiąg liturgicznych oraz wprowadzenie alfabetu słowiańskiego.
Ekspansji patriarchatu konstantynopolitańskiego nie zdołały zahamować nawet bardzo ciężkie
przejścia cesarstwa bizantyńskiego i kościoła w okresie późniejszym, spowodowane najazdem
krzyżowców (Xiii wiek) i nawałą turecką (Xiv-Xv wiek), natomiast podbicie Egiptu, Syrii i
Palestyny przez Arabów prawie całkowicie zahamowało działalność misyjną patriarchów
aleksandryjskiego, antiocheńskiego i jerozolimskiego. Następstwem podboju arabskiego był
stopniowy upadek znaczenia tych patriarchatów oraz wywyższenie się Konstantynopola, który
pozostał jedynym duchownym i kulturalnym ośrodkiem prawosławia na Wschodzie.
W krajach nawróconych staraniem misjonarzy patriarchatu konstantynopolitańskiego
zorganizowano lokalne kościoły prawosławne, które z biegiem czasu, nie bez oporu ze strony
Konstantynopola, uzyskały całkowitą niezależność od kościoła macierzystego zgodnie z
podstawową zasadą kanoniczną kościoła wschodniego głoszącą: "W każdym kraju biskupi
powinni uznawać naczelnego biskupa metropolii, który opiekuje się całym krajem".
Proces usamodzielnienia kościołów lokalnych przebiegał niejednolicie i często trwał całe
stulecia. Jego przebieg uzależniony był od obiektywnych warunków, ściśle związanych z
rozwojem potęgi państwowej i niezależnością poszczególnych krajów i narodów.
Prawosławna doktryna dogmatyczna jest oparta na wspólnych dla Wschodu i Zachodu
(katolickiego) fundamentach - na Piśmie świętym i na tradycji. Prawosławie przyjęło dogmatykę
kościoła starożytnego, sformułowaną na siedmiu soborach powszechnych, a składającą się ze
ściśle określonych dogmatów, różni się jednak zasadniczo od katolicyzmu w poglądach na
zagadnienie rozwoju dogmatów.
Według prawosławnej dogmatyki prawdy wiary, zawarte w nauce Chrystusa i apostołów, pod
względem swej treści i liczby są niezmienne i nie mogą być udoskonalane przez człowieka.
Pewnego rodzaju rozwój i udoskonalenie wiary przejawiać się może jedynie w ściślejszym
określeniu, wyjaśnieniu i uwypukleniu treści niezmiennych w swej istocie dogmatów, lecz w
żadnym wypadku nie może polegać na powiększeniu ich liczby lub na zmianie samej ich treści.
W odróżnieniu od katolicyzmu prawosławie zadowala się tą minimalną liczbą dogmatów, które
zostały ogłoszone na pierwszych siedmiu soborach powszechnych, i nie wykazują szczególnych
dążeń do uzupełniania swej doktryny nowymi dogmatami. Część doktryny natomiast, która nie
została przez kościół sformułowana w postaci dogmatów obowiązujących oficjalnie wszystkich
wyznawców, stanowi domenę teologumenów (od greckiego ta theologumena - rozważania
teologiczne, tezy), teologii, jest raczej przedmiotem kontemplacji, natchnienia, przeżycia
religijnego. Przykłady teologumenów mamy np. w dziełach średniowiecznego mistyka Szymona
Nowego Teologa (X-Xi wiek) oraz w dziełach niektórych współczesnych teologów
prawosławnych, np. u Sergiusza Bułgakowa, który twierdzi m.in., że nie wszystko, co dotyczy
prawd wiary, da się zdefiniować w formie dogmatu, tak jak nie można zdogmatyzować życia;
prawdy te można natomiast opisywać, określać, tzn. teologizować.
Do źródeł prawosławnej doktryny dogmatycznej należą - poza Pismem świętym - wyznania
wiary (konfesje), w redakcji przyjętej przez kościół starożytny, oraz wykłady wiary, powstałe już
po rozłamie w kościele, a noszące nazwę "Ksiąg symbolicznych" kościoła prawosławnego.
Do pierwszej grupy - konfesji lub wykładów wiary - należą:
1. "Symbol wiary" tzw. nicejsko-konstantynopolitański, ułożony na I i Ii soborze powszechnym.
2. Uchwały i orzeczenia dogmatyczne następujących pięciu soborów powszechnych (Iii-Vii
wiek).
3. Nauczanie dogmatyczne zawarte w kanonach apostolskich, kanonach ojców kościoła i
prawidłach niektórych soborów lokalnych.
4. "Symbol wiary" Grzegorza, biskupa Neocezarei (Iii wiek).
5. "Symbol wiary" przypisywany Atanazemu Aleksandryjskiemu, przypuszczalnie zredagowany
w V wieku.
Do symbolicznych ksiąg wschodniego kościoła grecko-rosyjskiego zalicza się:
1. "Prawosławne wyznanie Katolickiego i Apostolskiego Kościoła Wschodniego" - pióra
kijowskiego metropolity Piotra Mohyły (1640R), uznane przez czterech patriarchów wschodnich
oraz przez patriarchę moskiewskiego.
2. "Wykład prawosławnej wiary Kościoła Wschodniego" - pióra patriarchy jerozolimskiego
Dosyteusza (1672 rok), wydany w Xix wieku pt. "Orędzie patriarchów Kościoła
Prawosławno-Katolickiego o wierze prawosławnej".
Wreszcie do najbardziej rozpowszechnionych ksiąg, zawierających wykład wiary prawosławnej,
należy zaliczyć dzieło metropolity moskiewskiego Filareta Drozdowa pt. "Obszerny katechizm
chrześcijański Prawosławnego Katolickiego Kościoła Wschodniego". Dzieło to ma charakter
księgi symbolicznej jedynie dla rosyjskiego kościoła prawosławnego.
Zasadnicze różnice w dogmatyce kościoła prawosławnego i rzymskokatolickiego wynikają
między innymi z różnicy w podejściu do zagadnienia zmienności i rozwoju dogmatu. Kościół
prawosławny nie uznaje i nie przyjmuje dogmatów katolickich rozwiniętych i ogłoszonych po
Vii soborze powszechnym:
a) o pochodzeniu Ducha świętego (tzw. Filioque),
b) o pierwszeństwie apostoła Piotra w stosunku do innych apostołów,
c) o prymacie biskupa rzymskiego (papieża) jako namiestnika Chrystusa i widzialnej głowy
kościoła,
d) o czyśćcu,
e) o niepokalanym poczęciu Najświętszej Marii Panny,
f) ogłoszonego w 1950 roku dogmatu o wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny.
Zaprzeczeniem podstawowych dogmatów katolickich o prymacie papieża i jego nieomylności
jest prawosławna koncepcja kościoła jako instytucji pośredniczącej w akcie uświęcenia
człowieka. Zasadniczymi właściwościami, znamionami kościoła, krótko ujętymi w "Credo", są:
jedność, świętość, powszechność i apostolskość.
Kościół jest jedyny wewnętrznie i zewnętrznie. Jedność wewnętrzna, jako najbardziej istotna, jest
łącznością wierzących w Chrystusie z Duchem świętym. Zewnętrzna jedność kościoła przejawia
się w zgodnym wyznawaniu wiary, w jedności nauczania, kultu, sakramentów, w jedności
sukcesji hierarchicznej (biskupstwa) i ustroju kościelnego (jedność kanonów kościelnych).
Istnienie kościołów lokalnych (krajowych) nie stoi w sprzeczności z zasadą jedności kościoła
niewidzialnego, ponieważ złączone są one nie więzami jurysdykcji, lecz wspólną wiarą, kultem i
jednakowym ustrojem kościelno-hierarchicznym.
Kościół według doktryny prawosławnej jest święty, tzn. czysty, bez skazy. Źródłem i
fundamentem świętości kościoła jest Duch święty, który stale i trwale obdarza kościół swoimi
łaskami. Ze świętości swej kościół jako całość (nie hierarchia) czerpie nieomylność w nauczaniu.
Prawosławne pojęcie "katolickości", czyli powszechności kościoła, znacznie się różni od
"katolickości" w zrozumieniu zachodniej dogmatyki. Przejawia się to między innymi i w
brzmieniu tego słowa w języku rosyjskim "kafoliczeskij", i w słowiańskim jego tłumaczeniu.
Tekst słowiański "Symbolu wiary" nie zawiera ani wyrazu "katolicki", ani "kafoliczeskij". Słowo
greckie katholike zastąpiono wyrazem słowiańskim "soborny" - soborowy. Znani myśliciele
prawosławni A. Chomiakow, S. Bułgakow uważają, że w terminie tym zawarta jest cała istota
eklezjologii prawosławnej, prawdziwy duch prawosławia.
Słowiański termin "soborność", stanowiący wolny przekład greckiego "katolickość" lub
"powszechność", oznacza zbieranie, łączenie, jedność całości kolektywnej - jedność wielu w
miłości i wolności, czynne wspólne życie w jednej prawdzie. "Soborność" w rozumieniu teologii
prawosławnej stanowi zasadę przeciwstawną rzymskiej koncepcji jednoosobowej władzy
papiestwa, będącej uosobieniem jedności kościelnej w ujęciu eklezjologii zachodniej.
Istotną różnicą w prawosławnej i katolickiej koncepcji kościoła oraz w ustaleniu organu
nieomylności jest prymat papieża na Zachodzie i prymat soboru na Wschodzie: w katolicyzmie
organ nieomylności jest organem jednoosobowym (papież), w prawosławiu taką samą rolę
odgrywa sobór. Nie należy tego przeciwstawienia jednostki kolektywowi ujmować jako
przeciwstawienie papieża soborowi, lecz jako przeciwstawienie hierarchii, będącej częścią
kościoła, całemu kościołowi, jego pełni. Zagadnienie to wyraźnie formułuje orędzie patriarchów
wschodnich z 1849 roku: "Strażnikiem prawowierności jest u nas samo ciało kościoła, tzn. sam
lud ("wierni?):), który zawsze pragnie zachować swoją wiarę niezmienną".
Konsekwencją prawosławnej koncepcji kościoła jest nieuznanie i odrzucenie katolickich
dogmatów o prymacie biskupa rzymskiego i jego nieomylności ex cathedra.
Kościół prawosławny uznaje siedem sakramentów, będących w rozumieniu wyznawców
widzialnymi środkami przekazywania wierzącym łaski bożej: chrzest, bierzmowanie,
eucharystię, pokutę, kapłaństwo, małżeństwo i namaszczenie olejami świętymi, które według
prawosławia niekoniecznie musi być ostatnim namaszczeniem.
Specyfikę teorii i praktyki prawosławnego ujmowania sakramentów stanowią między innymi:
a) Chrzest przez trzykrotne zanurzenie w wodzie (od greckiego wyrazu baptidzo - zanurzam,
chrzczę) i używanie przez kapłana starożytnej, bezosobowej formuły chrztu: "Chrzci się sługa
boży" zamiast formuły zachodniej: "Ja ciebie chrzczę".
b) Łączenie obrzędu bierzmowania z chrztem i wykonywanie tego sakramentu przez zwykłego
kapłana, nie zaś przez biskupa.
c) Używanie w sakramencie eucharystii chleba kwaśnego i udzielanie komunii pod dwiema
postaciami również i wiernym, a nie tylko kapłanom. Według większości teologów
prawosławnych w sakramencie eucharystii przeistoczenie chleba i wina w ciało i krew Chrystusa
następuje nie w czasie wygłaszania przez kapłana słów ustanowienia: "To jest ciało moje...", lecz
w czasie modlitwy kapłańskiej, wzywającej Ducha świętego na dary, zwanej epiklezą.
d) Kościół prawosławny w ujmowaniu sakramentu pokuty nie zgadza się z katolicką doktryną o
zadośćuczynieniu, o indulgencjach, odpustach itp.
e) Prawosławna koncepcja sakramentu kapłaństwa uznaje tylko następujące stopnie
hierarchiczne: biskupstwo, kapłaństwo, diakonat. Kościół prawosławny nie nakłada obowiązku
celibatu na kapłanów i diakonów.
Z chrystologią, tzn. nauką o Chrystusie, ściśle związana jest mariologia, tzn. nauka o Marii,
Matce Boskiej. Dogmatyczny sens kultu Marii Bogarodzicy, czczonej przez kościół prawosławny
"wyżej od aniołów", głęboko i wszechstronnie przejawia się w hymnach liturgicznych i
nabożeństwach kościoła prawosławnego oraz w ikonografii, a szczególnie w tradycji
konsekrowania kościołów pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, w ustaleniu szeregu
wielkich świąt na jej cześć itp. Kościół prawosławny odrzuca dogmat katolicki o niepokalanym
poczęciu Najświętszej Marii Panny, nie znany kościołowi pierwotnemu i nie uchwalony na
soborach powszechnych.
Doktryna o końcu świata i ponownym przyjściu Chrystusa - eschatologia - jest ujęta w ścisłe
sformułowania, mające charakter orzeczeń dogmatycznych. Punktem odróżniającym
prawosławną eschatologię od rzymskokatolickiej jest doktryna o czyśćcu, nie przyjęta przez
kościół prawosławny.
Koniec Iv i początek V wieku uważany jest za początek bizantynizmu w historii kościoła
wschodniego w ogóle, a w szczególności w historii teologii bizantyńskich ojców kościoła. Jest to
okres hellenizmu chrześcijańskiego, okres budownictwa kultury chrześcijańskiej na Wschodzie.
Teologia bizantyńska powstała w epoce natężonej walki duchowej, w epoce sporów
wynikających z różnic poglądów na problemy nie tylko chrystologiczne, lecz i antropologiczne,
sporów mających swój początek na soborach powszechnych, a następnie - w toku wymiany i
ścierania się poglądów - swój koniec w syntezie tradycji teologicznej.
Walka w obronie obrazów świętych przeciwko herezji ikonoklastów, mającej charakter nie tyle
obrzędowy, dogmatyczny, ile polityczny (inicjatywa zakazu adoracji obrazów świętych wyszła
bowiem na początku Viii wieku od cesarza i jego otoczenia) oraz zwycięstwo nad ikonoklastami
stanowią końcowy etap epoki wczesnego bizantynizmu w teologii prawosławnej.
Następny okres zapoczątkowany został zaostrzającą się walką między Konstantynopolem a
Rzymem o prymat w kościele, a w związku z tym - polemiką patriarchy Focjusza (zm. 886R),
[ Pobierz całość w formacie PDF ]