[ Pobierz całość w formacie PDF ]
WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE DZIAŁANIA DOWOLNEGO
I KONTROLI WOLICJONALNEJ
Większość nawiązuje do teorii kontroli działania Kuhla
1. WOLA W PROCESACH DECYZYJNYCH
Teorie decyzji
- model SEU (subiektywnie oczekiwanej użyteczności- wybór takiego działania które pozwoli połączyć to co prawdopodobne, z tym co wartościowe subiektywnie)- stosowalność tej strategii jest ograniczona do sytuacji, których wyniki można scharakteryzować ilościowo, ryzyko jest niewielkie, a zbiór analizowanych konsekwencji mały
- modele starające się uwzględniać rolę korzyści i ryzyka- działanie oceniane jest pozytywnie jeśli korzyści przewyższają ryzyko
- Strategia satysfakcji (upraszczania) wystarczy znalezienie decyzji zadowalającej nie koniecznie optymalnej a
- Proces decyzyjny jako poszukiwanie uzasadnienia wyboru- celem jest pozbycie się stanu niezdecydowania i napięcia a nie optymalny wybór
Niewiele uwagi poświęca się w tych koncepcjach wahaniu lub zmienności postanowień.
Są one natomiast ważnym wątkiem w badaniach nad kontrolą działania J. Kuhla, gdzie wola traktowana jest jako szereg mechanizmów postdecyzyjnych- czyli strategia kontrolująca przebieg działania. Kontrola wolicjonalna może być odniesiona również do samego procesu decydowania, traktowanego jako jednego z wykonywanych działań. Jest to proces nieograniczony do momentu podjęcia decyzji- w każdym momencie działania podmiot może dokonać reewaluacji dokonanego wyboru.
Dibblet i Kuhl wyróżniają 4 problemy związane z samoregulacją (kontrolą wolicjonalną) w procesie pod. decyzji.:
- selekcja informacji -jak wiele ich trzeba uwzględnić?
- integracja informacji –reguły i algorytmy postępowania prowadzące do wyłonienia najlepszego rozwiązania
- zakończenie procesu oceny i porównywania możliwości i przejście do podjęcia decyzji
- konflikt postdecyzyjny- problem odrzuconych korzyści
Funkcją strategii wolicjonalnych jest
- wpływ na inicjację, przebieg i zakończenie przetwarzania informacji oraz
- czuwanie nad dogłębnością i rozległością procesu oraz czasem jego trwania.
Dotyczą one charakterystyk ilościowych wyboru a nie jakościowych.
Moment przejścia od chcenia do postanowienia (fiat woli) wiąże się z jakościową zmianą w stanie umysłu: przejście z deliberacyjnego do implementacyjnego sposobu przetwarzania inf. (Gollwitzer, patrz dalej)
Jest on doświadczany jako ulga i spadek napięcia. Stanowi jeden z tzw. krytycznych punktów przejścia (1. Dana myśl staje się chęcią (wish), gdy jej wartość dla podmiotu przekracza pewien próg, 2. Jeżeli realizacja tej chęci jest oceniana jako możliwa staje się pragnieniem (want), 3.w konfrontacji ze specyficznymi okolicznościami staje się intencją (intention).)
Zgodnie z teorią Kuhla upośledzenie funkcjonowania wolicjalnego jest charakterystyczne dla orientacji nastawionej na stan- osoby takie
- uwzględniają większą liczbę możliwości i ich ewent. konsekwencji- tworzą bardziej złożoną reprezentację sytuacji problemowej.
- Preferują ogólniejsze i bardziej abstrakcyjne cele- trudniejsze jest określenie konkretnych działań do nich wiodących
- Lęk przed porażką prowokuje długie wahania
- Poczucie osobistego znaczenie decyzji i duży realizm- powoduje zbyt skomplikowane reguły decyzyjne
- Nierealistyczne cele à brak oczekiwania sukcesu
To czy zachowanie te mają charakter adaptacyjny czy nie zależy od sytuacji. Np. osoby nastawione na stan są też bardziej obiektywne i rzetelne.
2. WOLA A INTENCJE IMPLEMENTACYJNE
Model Gollwitzer, H. Heckhausen
Wzajemne związki elementów motywacyjnych i wolicjalnych
4 fazy działania
1. predecyzyjna- wybór między celami- stan deliberacyjny- rozważanie za i przeciw- istotną rolę odgrywa wartość oczekiwana- mam zamiar osiągnąć X
2. przeddziałaniowa – stan implementacyjny- sprostanie wymogom zadania- jak i kiedy wprowadzić w życie dany zamiar, „zamierzam wykonać X gdy pojawi się sytuacja Y”, samoregulacja polega na wytworzeniu powiązania między antycypowaną sytuacją a zorientowanym na cel zachowaniem. Związek ten może być b. silny, wystąpienie określonej sytuacji jest bodźcem wywołującym odpowiednie działanie
3. działaniowa
4. postdziałaniowa- ocena osiągniętych wyników
1 i 4 maja charakter motywacyjny i są powiązane ze stanem deliberacyjnym
dwie środkowe (2 i 3), o charakterze wolicjonalnym, związane są z implementacyjnym stanem umysłu, który kieruje selektywną uwagą i ma wpływ na przetwarzanie informacji.
punkty przejścia miedzy fazami
1. przekształcenie pragnień w cele- sformułowanie intencji celu powoduje poczucie zobowiązania do podjęcia określonego zamiaru
2. intencje rozpoczęcia
3. intencje implementacyjne- w krytycznych momentach przebiegu działania- ich zadaniem jest zapobieżenie błędom lub porażkom oraz przygotowanie na wystąpienie komplikacji. Duże znaczenie ma pokonywanie kolejnych kroków w wyobraźni oraz przełożenie z wysokiego poziomu abstrakcji na poziom konkretnych zachowań
4. intencje zakończenia działania
Intencje implementacyjne w znaczny sposób zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia działania, tym bardziej skutecznie im większa trudność zadania; niezależnie natomiast od tego czy jest to zadanie osobiste czy narzucone.
Intencje implementacyjne wymagają wiedzy o sytuacji oraz i umiejętności antycypacji. Jeśli nastąpią zmiany nieoczekiwane, int. implementacyjne mogą utrudniać realizacje celu usztywniając zachowanie. Skuteczność intencji implementacyjnych zależna jest więc od efektywności antycypacji sytuacyjnego kontekstu działania oraz „umysłowego powiązania”, poprzez akt woli, antycypowanych okoliczności z adekwatnym działaniem.
3. WOLA A STRATEGIE KONTROLI PIERWOTNEJ I WTORNEJ
J. Heckhausen i Schulz
Nawiązują do modelu fazowego Gollwitzera i H. Heckhausena (patrz wyżej)- podczas każdej z faz może zostać zaangażowana kontrola pierwotna (skierowana na świat zewnętrzny- uruchamia działanie zewnętrzne) i wtórna (skierowana na stany podmiotu, „ja”- związana z procesami poznawczymi)
Opisane wcześniej intencje implementacyjne należą do kontroli pierwotnej,
przedstawione poniżej strategie wolicjalne dotyczą kontroli wtórnej
Kontrola wtórna
- uruchamiana jest gdy sytuacja wymyka się spod kontroli pierwotnej i poradzenie sobie z nią wymaga nadania nowego sensu temu co się wydarzyło
- jest konieczna ze względu na 1)nieuniknioność wystąpienia porażek 2) konieczność dokonywania wyborów- związana jest z nią rezygnacja z niektórych celów i pragnień
- sytuacje te wiążą się z utratą kontroli pierwotnej, czemu towarzyszą negatywne stany emocjonalne-
- kontrola wtórna
1) kompensuje, minimalizuje straty, stojąc na straży dobrego samopoczucia
2) wpływa na aktualną formę kontroli pierwotnej- na działanie:
ułatwia dokonywanie wyborów – wpływa na ocenę wartości oraz kontroluje uwagę.
Istnieją 2 wymiary kontroli: 1) realności i iluzji 2) funkcjonalności i dysfunkcjonalności
W fazie deliberacyjnej bardziej adaptacyjne jest sprawowanie kontroli realistycznej,
w fazach wolicjonalnych pomocne mogą być również strategie nierealistyczne.
Procesy wolicjalne wykorzystywane w ramach kontroli wtórnej oddziałują na 3 strategie regulacji zachowania
1) oczekiwanie dotyczące p-stwa osiągnięcia celu- regulacja indywidualnych odchyleń w poziomie oczekiwań, np. optymizm, defensywny pesymizm
2) subiektywna wartość osiągnięcia celu- przesuniecie w hierarchii wartości np. ef. słodkiej cytryny czy kwaśnych winogron
3) atrybucje przyczyn konsekwencji działania
Wtórna kontrola może pojawić się w każdej fazie działania, jednak najbardziej pożądana jest w f. wolicjonalnych (2 i 3) oraz po zakończeniu działania.
Znaczenie wtórnej kontroli w początkowych fazach działania polega na wzmacnianiu motywacji do rozpoczęcia aktywności i podtrzymania działania (strategie zwiększające wartość wybranych celów i subiektywne pstwo ich osiągnięcia).
W fazie postdziałaniowej- w wypadku utraty kontroli pierwotnej- pomocą może być modyfikacja oczekiwań, zmiana wewn. hierarchii wartości- przyczynia się to zarówno do radzenia sobie z doświadczeniem porażki jak i zapobieżenia utracie kontroli w przyszłości.
Kontrola po porażce może przybierać formę społecznych porównań, obniżania wartości celu po porażce itp.
Zastrzeżenia wobec koncepcji: niektóre wykorzystywane w ramach kontroli wtórnej strategie działają na poziomie subświadomym i są uruchamiane automatycznie, nieintencjonalnie- nie są wynikiem zamiaru osoby ale działania podświadomych mechanizmów psychologicznych, niezależnych od podmiotu! Wiązanie strategii, z których działania osoba nie zdaje sobie sprawy z wolą jest wynikiem redefinicji pojęcia woli: definiuje się ja jako szereg mechanizmów (świadomych lub nie) ochraniających pierwotny zamiar przed konkurencyjnymi tendencjami itp., jest to jednak ujecie dalekie od tradycyjnego!
4. IRONICZNE PROCESY KONTROLI, CZYLI O TYM, DLACZEGO, MIMO ŻE CHCĘ DOBRZE, WYCHODZI ŹLE
D. Wegner –
- kontrola umysłowa jest wypadkową starcia się: procesów automatycznych działających na poziomie subświadomym ze świadomymi procesami wolicjonalnymi.
- Tłumienie niechcianych treści może prowadzić do powracania ich ze zdwojoną siłą.
- Kontrola umysłowa prowadzi do sukcesu wówczas gdy istnieją odpowiednie umysłowe zdolności i zasoby.
- kiedy są one z jakichś powodów zmniejszone ( np. w wyniku stresu, zmęczenia) nasila się p-stwo wystąpienia ironicznych- więc przeciwnych do zamierzonych- efektów.
- kłopot z intencjonalnym wpływaniem na własne stany umysłu ma związek z naturą tych procesów- zawierają one w sobie 2 komponenty:
- intencjonalny proces, nastawiony na informacje zgodne ze świadomą intencją oraz
- monitorujący proces subświadomy, wyczulony na niepowodzenia procesu świadomego.
Oba procesy nastawione są więc na przeciwstawne informacje, z tym, że świadomy proces kontrolny wymaga wysiłku. Polega on głównie na kontroli uwagi, jest więc podatny na zakłócenia
Proces monitorujący jest automatyczny i mniej energochłonny. Gdy w wypadku przeładowania proces świadomy nie jest w stanie pełnić swojej funkcji na plan pierwszy wysuwają się procesy nieświadome
- Informacje związane z niespełnieniem intencji przenikają do świadomości stając się źródłem przeciwstawnych odczuć (np. „teraz się zrelaksuję”, ale zaczynam zwracać uwagę na napięcie w mięśniach i wyciągam wniosek „jestem zdenerwowana”)
Warunkiem pojawienia się ironicznych efektów jest
- świadoma intencja sprawowania kontroli umysłowej
- dany stan musi być poddawalny kontroli um.
- każda sytuacja angażująca zasoby poznawcze upośledza działanie syst. świadomego w większym stopniu
- Pewne formy kontroli są łatwiejsze niż inne- lepiej myśleć o czymś innym niż nie myśleć o danej rzeczy
2 sposoby obrony
- niedopuszczenie do stanu przeładowania, lub rezygnacja z kontroli- np. postanawianie czegoś przeciwnego niż chcemy osiągnąć- np. cierpiący na bezsenność może postanowić, że nie będzie spał
- automatyzacja procesu operacyjnego, groźne mogą być jednak skutki ciągłego tłumienia!
4
... [ Pobierz całość w formacie PDF ]