[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Bogdan Walczak
WP
Ł
YWY FRANCUSKIE W POLSZCZYŹNIE EPOKI O
Ś
WIECENIA
W dziejach polsko-francuskich kontakt
ó
w j
ę
zykowych czasy stanis
ł
awowskie stanowi
ą
bardzo wa
ż
ne ogniwo. Communis opinio historyk
ó
w polszczyzny upatruje w nich okres, kiedy
fala francuszczyzny zalewaj
ą
ca j
ę
zyk polski osi
ą
ga sw
ó
j punkt kulminacyjny. Opinia ta opiera
si
ł
potwierdzenia w lekturze pisarzy
stanis
ł
awowskich. (...) Charakterystyczne jest te
ż
,
ż
e W. Doroszewski w swojej pracy
o zapo
ż
yczeniach francuskich w j
ę
zyku polskim przytacza ich bez por
ó
wnania wi
ę
cej z w. XIX
ni
ć
tylko og
ó
lnie
orientacyjne znaczenie) (W. Doroszewski,
La langue française en Pologne
, Revue des Etude
Slaves XIV (1934). W ka
ż
dym razie ju
ć
ustalenia chronologiczne autora mog
ą
mie
ż
z tego wida
ć
,
ż
e sprawa jest o wiele bardziej z
ł
o
ż
ona,
ę
to wydawa
ł
o na pierwszy rzut oka, i
ż
e zagadnienie si
ł
y i zasi
ę
gu wp
ł
yw
ó
w francuskich
w polszczy
ź
nie drugiej po
ł
owy XVIII w. wymaga szczeg
ó
ł
owych bada
ń
.
Podstawowym
ź
r
ó
d
ł
em leksykograficznym dla polszczyzny epoki O
ś
wiecenia jest
"S
ł
ownik" Lindego i od niego trzeba by
ł
o zacz
ąć
poszukiwania. Ich wyniki s
ą
interesuj
ą
ce
ł
w swoim s
ł
owniku ponad 800 wyraz
ó
w
zapo
ż
yczonych z francuskiego. Trzeba stwierdzi
ć
,
ż
e liczba ta (...) jest z pewno
ś
ci
ą
kierunki dalszych bada
ń
. Linde odnotowa
ą
spora, sama
ęź
r
ó
d
ł
om tych galicyzm
ó
w
w "S
ł
owniku" Lindego prowadzi do okre
ś
lonych konstatacji. Okazuje si
ę
mianowicie,
ż
e niemal
ą
opatrzone
ż
adnymi
przyk
ł
adami, a zatem zaczerpni
ę
te z mowy potocznej. W ten spos
ó
b "S
ł
ownik" Lindego jest
pierwsz
ą
albo z komedii doby stanis
ł
awowskiej (...), albo nie s
wszystkim w
ó
wczesnym j
ę
zyku m
ó
wionym.
Takie przypuszczenie kieruje uwag
ą
sugestii,
ż
e wp
ł
ywy francuskie w epoce O
ś
wiecenia zaznaczy
ł
y si
ę
przede
ę
stanis
ł
awowsk
ą
, kt
ó
ra wg opinii
monografistki zagadnienia - J. W
ę
gier "(...) w znacznej mierze zarejestrowa
ł
a j
ę
zyk potoczny,
m
ó
wiony, j
ę
zyk szerokich rzesz ludno
ś
ci wszystkich stan
ó
w" (J
ę
zyk komediopisarzy
O
ś
wiecenia, Warszawa - Pozna
ę
na komedi
ę
i dram
ń
1973). Analiza j
ę
zyka komedii i dram okresu
stanis
ł
awowskiego (utwory pisarzy pierwszorz
ę
dnych: F. Bohomolca, A. K. Czartoryskiego,
I. Krasickiego, S. Trembeckiego, F. Zab
ł
ockiego, J. U. Niemcewicza, W. Bogus
ł
awskiego,
drugorz
ę
dnych i teksty anonimowe) pozwoli
ł
a wydoby
ć
z nich 338 pewnych galicyzm
ó
w
leksykalnych oraz 112 formacji od nich derywowanych (typu
damuleńska
,
komlemencista
,
filutacja
,
rywalność
itp.). Jest to liczba du
ż
a. Stopie
ń
w tekstach jakiegokolwiek innego
gatunku literackiego. Oczywi
ś
cie nasycenie to nie jest r
ó
wnomierne: mi
ę
dzy poszczeg
ó
lnymi
ż
ten
ż
e stopie
ń
nasycenia tekst
ó
w komedii i dram
ę
zdaje, przede wszystkim na
ś
wiadectwach z epoki - g
ł
osach obro
ń
c
ó
w
czysto
ś
ci polszczyzny, reaguj
ą
cych na dokonywaj
ą
ce si
ę
jednak, jak si
ę
procesy cz
ę
sto subiektywnie
i emocjonalnie, a z natury rzeczy pozbawionych perspektywy czasowej, niezb
ę
dnej dla
sformu
ł
owania spokojnej i wywa
ż
onej oceny. Alarmistyczny ton
ó
wczesnych wypowiedzi
mi
ł
o
ś
nik
ó
w polszczyzny nie znajduje na og
ó
ż
z epoki stanis
ł
awowskiej (cho
ni
ż
by si
i wyznaczaj
z siebie jednak niewiele jeszcze m
ó
wi, dopiero bli
ż
sze przyjrzenie si
wszystkie pochodz
ą
podstaw
zapo
ż
yczeniami francuskimi jest wi
ę
kszy, ni
ą
du
ż
e r
ó
ż
nice. Rzecz charakterystyczna jednak,
ż
e stopie
ń
nasycenia galicyzmami nie pozostaje w
ż
adnym zwi
ą
zku z charakterem komedii. (...) Przesycony
elementami francuskimi potoczny j
ę
zyk
ś
rodowiska literat
ó
w stanis
ł
awowskich zyskiwa
ł
dost
ę
p
do tekst
ó
w komediowych ze wzgl
ę
du na postulowany w stosunku do nich (i praktykowany)
realizm j
ę
zykowy. Z kolei poprzez komedie, ze sceny narodowej, popularne w kr
ę
gach
warszawskiej elity galicyzmy przenika
ł
y do j
ę
zyka m
ó
wionego szerokich rzesz ludno
ś
ci nie
znaj
ą
cej francuszczyzny, a nawet do tworz
ą
cej si
ę
w
ó
wczas gwary warszawskiej.
W
ś
wietle powy
ż
szych ustale
ń
hipoteza,
ż
e wp
ł
ywy francuskie zaznaczy
ł
y si
ę
przede
wszystkim w odmianie m
ó
wionej polszczyzny epoki O
ś
wiecenia, wydaje si
ę
coraz bardziej
ć
analiza tekst
ó
w, kt
ó
re by
reprezentowa
ł
y r
ó
ż
ne odmiany j
ę
zyka, a wysz
ł
y spod jednego pi
ó
ra. Wyb
ó
r pad
ł
na
Trembeckiego, pisarza doskonale w
ł
adaj
ą
cego j
ę
zykiem francuskim, autora bardzo r
ó
ż
norodnych
tekst
ó
w artystycznych (poezja, dramat, proza), paraliterackich i stosunkowo obfitej
korespondencji. (...). Wyniki w ca
ł
ej rozci
ą
g
ł
o
ś
ci potwierdzaj
ą
hipotez
ę
. Zapo
ż
ycze
ń
wyrazowych w utworach literackich i paraliterackich jest 93, wyst
ę
puj
ą
nasz
ąłą
cznie 161 razy:
odpowiednie dane dla list
ó
w - 146 hase
ł
i 295 u
ż
y
ć
(a trzeba pami
ę
ta
ć
,
ż
e utwory literackie s
ą
w sumie wyra
ź
nie obszerniejsze od korespondencji) (...).
Pozostaje jeszcze wskaza
ć
przyczyny, dla kt
ó
rych j
ę
zyk literatury O
ś
wiecenia zachowa
ł
stosunkowo czysty, wolny od francuskich nalecia
ł
o
ś
ci charakter. Po pierwsze, dopiero w epoce
stanis
ł
awowskiej mamy do czynienia z szerszym (pod wzgl
ę
dem podstawy spo
ł
ecznej)
oddzia
ł
ywaniem francuskiej kultury, stroju, obyczaju i j
ę
zyka. Trzeba by
ł
o czasu, aby
zapo
ż
yczenia j
ę
zykowe, z pocz
ą
tku indywidualne i okazjonalne, ustabilizowa
ł
y si
ę
i wesz
ł
y do
zasobu leksykalnego polszczyzny. Po drugie, przenikanie galicyzm
ó
w do j
ę
zyka literackiego
hamowa
ł
a doktryna klasycystyczna, a
ś
ci
ś
lej - normatywne zalecenia poetyki klasycyzmu
w dziedzinie j
ę
zyka artystycznego. Jak wiadomo, Malherbe programowo odrzuca
ł
wszelkie
zapo
ż
yczenia, tak jak i archaizmy, neologizmy, kolokwializmy i terminy specjalne,
a klasycyzuj
ą
ca literatura polskiego O
ś
wiecenia, przejmuj
ą
ca francuskie wzory, zaakceptowa
ł
a
t
ę
w zakresie j
ę
zyka. "Im wy
ż
ej w hierarchii klasycystycznej poetyki postawiony
gatunek, tym bardziej staranny, wyselekcjonowany, bardziej "sterylny", a wi
ę
c "odpotoczniony"
j
ę
zyk. Komedia, jak wiadomo, zajmowa
ł
a w hierarchii klasycystycznych gatunk
ó
w miejsce
po
ś
lednie, drama (jak i powie
ść
) nie mie
ś
ci
ł
a si
ż
pod
ó
wczas
nasyconej galicyzmami." (E. Kurkiewicz - Rzepkowa, B. Walczak,
Galicyzmy leksykalne
w komedii i dramie epoki stanis
v
awowskiej
) Po trzecie wreszcie, przenikaniu galicyzm
ó
w do
j
ę
zyka literatury O
ś
wiecenia przeciwdzia
ł
a
ł
a
ó
wczesna polityka j
ę
zykowa. O rozmiarach
i zasi
ę
gu prowadzonej wtedy kampanii przeciwko francuszczy
ź
nie w j
ę
zyku niech
ś
wiadczy
fakt,
ż
e z kilkunastu o
ś
wieceniowych
ź
r
ó
de
ę
do poszczeg
ó
lnych wyraz
ó
w francuskiego pochodzenia oraz 13
dotycz
ą
cych kalek francuskich zwi
ą
zk
ó
w frazeologicznych i francuskich konstrukcji
sk
ł
adniowych.
Sytuacja zmieni
ł
a si
ł
poprawno
ś
ciowych wynotowano 110 zalece
ń
ą
do tej pory
prowincj
ę
. Po drugie, romantyczna koncepcja j
ę
zyka artystycznego przynios
ł
a odrzucenie
klasycystycznych ogranicze
ć
na szlacheck
ą
, sarmack
ń
w tej dziedzinie. Po trzecie, Legiony i kampanie napoleo
ń
skie,
a potem Wielka Emigracja, otworzy
ł
y nowe,
ż
ywe
ź
r
ó
d
ł
a oddzia
ł
ywania francuszczyzny.
Wszystko to spowodowa
ł
o wyra
ź
ny wzrost udzia
ł
u element
ó
w francuskiego pochodzenia
w polszczy
ź
nie, tak
ż
e pisanej, literackiej, w pierwszej po
ł
owie XIX w. Wprawdzie kampania
autorami i utworami zachodz
przekonywaj
ą
ca. Kolejnego dowodu mog
ł
aby dostarczy
ę
orientacj
ę
w niej w og
ó
le. I st
ą
d swobodniejszy dost
ę
p do
tych tekst
ó
w m
ó
wionego j
ę
zyka
ś
rodowiska stanis
ł
awowskich autor
ó
w, znacznie ju
normatywnych odnosz
ą
cych si
ę
w pierwszej po
ł
owie XIX w. Po pierwsze, moda francuska,
zataczaj
ą
c coraz szersze kr
ę
gi, zaczyna
ł
a wtedy dociera
rzeczy; by
ć
mo
ż
e
ś
wiadczy to te
ż
o generalnie mniejszej roli tego czynnika.
s.52-56
ć
stanu
Bogdan Walczak,
Wpływy francuskie w polszczyźnie epoki oświecenia
, Sprawozdania
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Wydz. Filolog.-Filozof. nr 96.
przeciwko galicyzmom trwa
ł
a nadal, z wielu jednak wzgl
ę
d
ó
w nie by
ł
a w stanie zmieni
[ Pobierz całość w formacie PDF ]