[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Studia BASNr 2(26) 2011, s. 41–86www.bas.sejm.gov.plAnna Śledzińska‑Simon*Zasada równości i zasadaniedyskryminacji w prawieUnii EuropejskiejEquality and non‑discrimination principles in EU legislation:The aim of thisarticle is to analyse development of equality and non‑discrimination principlesin EU and describe the EU anti‑discrimination law. Both these principles haveplayed a major role in taking shape of internal market, EU citizenship, labour andsocial policy as well as immigration policy. These principles have fundamentalmeaning for the legal order of EU. The equality and non‑discrimination princi‑ples fall within the domain of general principles of EU law and underlie citizens’fundamental rights.*Dr nauk prawnych, adiunkt w Dolnośląskiej Wyższej Szkole Służb Publicz‑nych „Asesor” we Wrocławiu; e‑mail: anna.sledzinska@gmail.com.WstępPrzedmiotem tego opracowania jest analiza miejsca i znaczenia zasadyrówności i zasady niedyskryminacji w świetle przepisów Unii Europejskiejoraz orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej:Trybunał Sprawiedliwości lub TSUE). Zasady te nie są już bowiem wyłącz-nie elementem funkcjonowania rynku wewnętrznego czy obywatelstwaeuropejskiego1, ale stanowią podstawę ochrony praw jednostek w ramachG. de Búrca,The Role of Equality in European Community Law[w:] A. Dashwood,S. O’Leary (ed.),The Principle of Equal Treatment in EC Law,Sweet&Maxwell, 1997,s. 13–34; G. More,From Market Unifier to Fundamental Right?[w:] P. Craig, G. de Búr-ca (ed.),The Evolution of EU Law,Oxford University Press, 1999, s. 521–535; L. Wad-dington,The Expanding Role of the Equality Principle in the European Union Law,EUI141Studia BASNr 2(26) 2011UE2. Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (dalej: KPP) uznaje rów-ność wszystkich wobec prawa, a także zakazuje wszelkiej dyskryminacji3.Równość wobec prawa i prawo do niedyskryminacji stanowią zatem prawapodstawowe jednostki, które nie zależą od pochodzenia czy statusu ekono-micznego. Ponadto gwarancje równości i zakaz dyskryminacji są zawartew europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wol-ności i stanowią część prawa UE jako zasady ogólne prawa.Uwagi terminologiczneW niniejszym opracowaniu przyjęto, że zasady równości i niedyskry-minacji są odrębne, aczkolwiek funkcjonalnie ze sobą powiązane. Równośćmoże występować jako równość formalna lub materialna. Równość w uję-ciu formalnym oznacza traktowanie podobnych podmiotów według jedne-go standardu. Ujęcie to odpowiada arytmetycznemu modelowi równości,według którego każdy jest traktowany tak samo bez względu na jego pozy-cję wyjściową, szanse i możliwości. Natomiast równość materialna odwo-łuje się do względów słuszności i ma funkcję naprawczą. Jej realizacja po-lega bowiem na wyrównywaniu szans społecznych i tworzeniu warunkówdo osiągnięcia równych rezultatów. Gwarancja równości materialnej możeprowadzić zatem do nierównego, asymetrycznego podziału dóbr w celu za-pewnienia równości szans lub rezultatów.Równość od niedyskryminacji odróżnia charakter obowiązków spoczy-wających na władzy publicznej. W pierwszym wypadku mają one charakterpozytywny i polegają na podjęciu określonych działań na rzecz równości(np. uprzywilejowania pewnej grupy społecznej). W drugim – obowiązkimają charakter negatywny i polegają na powstrzymania się od pewnychdziałań, które naruszają zasadę równego traktowania. Co charakterystycz-ne, zasada niedyskryminacji wiąże również podmioty prywatne (np. praco-dawców, usługodawców), choć zakres ich obowiązków określają szczególneprzepisy.2003, s. 29; S. Fredman,Transformation or Dilution: Fundamental Rights in the EU SocialSpace,„European Law Journal” 2006, No. 12, s. 533; A. von Bogdandy, J. Bast (ed.),Prin‑ciples of European Constitutional Law,Hart Beck Nomos 2010.2Artykuł pomija wszelkie kwestie związane z równością instytucjonalną oraz w re-lacjach Unia–państwa członkowskie.3Karta praw podstawowych UE definiuje prawa równościowe jako powszechneprawa jednostki, nie zaś jako prawa obywateli Unii – rozdz. III KPP, Dz.Urz. UE C 83z 30 marca 2010 r.42Nr 2(26) 2011Studia BASRówność nie jest tożsama z równym traktowaniem, może bowiem wy-magać odmiennego potraktowania w celu wyrównania szans lub zapewnie-nia równych rezultatów. O ile odwrotną stroną medalu dyskryminacji jestrówne traktowanie, o tyle zakres zasady równości jest szerszy niż zasadyniedyskryminacji. Zasada równości zawiera w sobie obowiązek równegotraktowania, ochrony przed dyskryminacją, a także promocji równościi przeciwdziałania nierówności. Widać to na następującym przykładzie:zasada równości wymaga, aby dwa podmioty znajdujące się w podobnejsytuacji były traktowane tak samo, a w różnej sytuacji – różnie. Jeżeli dwapodmioty, określone przez tę samą cechę, relewantną w danym kontekście,będą potraktowane w różny sposób, to mamy do czynienia z dyskrymi-nacją, chyba że istnieje obiektywne i racjonalne uzasadnienie nierównegotraktowania. Dyskryminacją jest także równe potraktowanie podmiotówznacznie się od siebie różniących pod względem cechy relewantnej,W niniejszym artykule zasada niedyskryminacji oznacza głównie zakaznierównego traktowania i stanowi wyraz równości formalnej. Natomiastzasada równości zawiera w sobie postulat równości materialnej i łączysię ściśle z pozytywnym obowiązkiem promowania równości. Podział napozytywne i negatywne obowiązki wynikające z zasad równości i niedys-kryminacji ulega jednak zatarciu pod wpływem orzecznictwa Europej-skiego Trybunału Praw Człowieka, które stanowi inspirację dla TrybunałuSprawiedliwości. Widoczne jest bowiem, że także negatywnie ujęty zakazdyskryminacji rodzi konkretne pozytywne obowiązki dla państw. W tymkontekście mowa jest o pasywnej dyskryminacji, czyli niedopełnieniu przezpaństwo obowiązków, które wynikają z zasady niedyskryminacji w szcze-gólności przez:a) brak zakazu dyskryminacji w prawie,b) brak reakcji na przypadki dyskryminacji,c) brak gwarancji, że podmioty tożsame pod względem cechy relewan-tnej będą traktowane tak samo,d) brak gwarancji, że podmioty różne pod względem cechy relewantnejbędą traktowane różnie,e) brak promocji równości określonej grupy (np. kobiet)4.Co ważne, zakaz dyskryminacji dotyczy także relacji horyzontalnychmiędzy podmiotami prywatnymi.O.M. Arnardóttir,Equality and non‑discrimination under the European Conven‑tion on Human Rights,Martinus Nijhoff Publishers, 2003, s. 109–113.443Studia BASNr 2(26) 2011Pomijając kwestie roszczeń odszkodowawczych, w przyszłości możeokazać się, że sądy, stwierdzając naruszenie zakazu dyskryminacji przezpodmiot prywatny, będą nakazywały stronom zawarcie umowy lub orze-kały o jej nieważności5.W prawie UE zasada niedyskryminacji najczęściej wyrażana jest przezzakaz dyskryminacji bezpośredniej i pośredniej. Dyskryminacja bezpo-średnia oznacza sytuację, w której dana osoba traktowana jest mniej ko-rzystnie ze względu na określoną cechę niż jest, była lub byłaby traktowanainna osoba w porównywalnej sytuacji. Natomiast dyskryminacja pośred-nia oznacza sytuację, gdy z pozoru neutralne traktowanie jest lub byłobymniej korzystne dla danej osoby ze względu na określoną cechę, chyba żeistnieje obiektywne i racjonalne uzasadnienie takiego traktowania. PrawoUE zakazuje również innych form nierównego traktowania – takich jakmolestowanie czy molestowanie seksualne, które zostaną omówione w dal-szej części tego artykułu. Poza tym prawo UE dopuszcza, a niekiedy na-kazuje, przyjmowanie środków czasowo zwiększających uprzywilejowaniepewnych osób (grupy osób) w celu zniwelowania różnic społecznych. Tenrodzaj działania, określany jako działanie pozytywne, prowadzi do tzw. po-zytywnej dyskryminacji.W kontekście walki z powszechną dyskryminacją coraz większym prob-lemem staje się przeciwdziałanie dyskryminacji wielokrotnej i krzyżującejsię (ang.multiple and overlapping discrimination).Są to sytuacje, gdy docho-dzi do niekorzystnego traktowania ze względu na kilka cech szczególnych,które daną osobę charakteryzują łącznie, np. płeć, religia, niepełnospraw-ność, orientacja seksualna czy wiek (kobieta muzułmanka, homoseksu-alny Rom, niepełnosprawny Afrykańczyk). Można bowiem doświadczaćdyskryminacji ze względu na jedną z cech szczególnych, za każdym razeminną, w zależności od okoliczności. W innym wypadku połączenie kilkucech szczególnych będzie pogłębiać dyskryminację tej osoby. Najtrudniejjest jednak uregulować w prawie sytuację, kiedy posiadane cechy oddzia-ływają na siebie i nie sposób wskazać, która z nich faktycznie powodujedyskryminację. Tym bardziej trudne jest wskazanie osoby, do której takieosoby muszą być porównane, aby ustalić, czy zostały mniej korzystnie po-traktowane (np. w sytuacji dyskryminacji ze względu na płeć porównaniemdla kobiety jest mężczyzna, ale porównaniem dla kobiety w ciąży – innakobieta niebędąca w ciąży).M. Safjan, P. Mikłaszewicz,Horizontal Effect of General Principles of EU Law in theSphere of Private Law,„European Review of Private Law” 2010, No. 3, s. 457.544Nr 2(26) 2011Studia BASŹródła zasady równości i zasady niedyskryminacjiŹródeł zasady równości i zasady niedyskryminacji w Unii Europej-skiej należy poszukiwać we wspólnych tradycjach konstytucyjnych państwczłonkowskich6, a także w uniwersalnych prawach człowieka – w szczegól-ności w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowychwolności oraz w samym prawie UE7.Prawo pierwotneZasady równości i niedyskryminacji początkowo miały oparcie w kilkuprzepisach traktatowych, których znaczenie konsekwentnie wzrastało. Po-stanowienia Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą(dalej: TWG)8zakazywały przede wszystkim dyskryminacji ze względu napochodzenie państwowe w zakresie swobód gospodarczych rynku we-wnętrznego. Zakaz ten obowiązywał tylko w zakresie stosowania TWG9.Uzasadnienie tej regulacji miało czysto ekonomiczny charakter – taki celintegracji nie mógłby zostać zrealizowany, gdyby przyzwolono na różnetraktowanie towarów, pracowników i przedsiębiorców, usług i kapitału po-chodzących z innego państwa. Zasadą stało się więc traktowanie narodowetowarów, osób, usług i kapitału, czyli według tej samej miary co towary,osoby, usługi i kapitał pochodzące z własnego państwa i należące do tejsamej kategorii czy znajdujące się w tej samej sytuacji.Dodatkowo art. 119 TWG gwarantował wprowadzenie i stosowanieprzez państwa członkowskie zasady równości płac kobiet i mężczyzn za tęsamą pracę. Przepis ten był wyrazem kompromisu między stanowiskiemFrancji, zgodnie z którym należało przeciwdziałać socjalnemu dumpingo-wi w ramach Wspólnoty i w tym celu harmonizować społeczne koszty pro-dukcji, a Niemiec, które sprzeciwiały się ingerencji Wspólnoty w sferę płaci cen10. Natomiast w całym tekście traktatu rzymskiego w jego oryginalnejChoć zasady równości i niedyskryminacji są wspólne dla wszystkich państwczłonkowskich, to występują znaczne różnice w gwarantowanym poziomie ochrony.Faktycznie prekursorami prawa antydyskryminacyjnego w Unii Europejskiej są WielkaBrytania i Holandia.7C. McCrudden, S. Prechal (ed.),The Concepts of Equality and Non‑Discriminationin Europe. A Practical Approach,raport na zlecenie Komisji Europejskiej, European Net-work of Legal Experts in the Field of Gender Equality, 2009, s. 2.8Przyjęty w Rzymie 25 marca 1957 r., Dz.U. z 2004 r. nr 90, poz. 864.9Art. 7 TWG w pierwotnym brzmieniu traktatu rzymskiego.10E. Ellis,EU Antidiscrimination Law,Oxford University Press, 2005, s. 21645
[ Pobierz całość w formacie PDF ]