[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Maria Zuba
Szanse i bariery w integracji łańcucha żywności
ekologicznej w Polsce
Chances and barriers in the integration of the chain
of the organic food in Poland
Rozwój rynku żywności ekologicznej na świecie
Mimo że rolnictwo ekologiczne rozwija się na świecie od kilkudziesięciu lat
nie ma ono jednoznacznej deinicji, choć można mówić o pewnych uniwersal-
nych jego zasadach lub celach, zapewniających, że w systemie tym odbywa się
produkcja żywności i surowców w sposób bezpieczny dla środowiska, sprawiedli-
wy społecznie i ekonomicznie opłacalny
1
. Międzynarodowa Federacja Rolnictwa
Ekologicznego (IFOAM), jedna z najważniejszych instytucji, których celem jest
rozwój rolnictwa ekologiczna na świecie, określiła następujące zasady rolnictwa
ekologicznego
2
:
zasada zdrowotności
– zadaniem rolnictwa ekologicznego jest produkcja wyso-
kiej jakości pełnowartościowej żywności, co przekłada się na proilaktykę
zdrowotną oraz poczucie izycznego, intelektualnego, społecznego i eko-
logicznego dobrostanu; dlatego rolnictwo oraz przetwórstwo ekologiczne
unika stosowania nawozów syntetycznych, pestycydów, leków dla zwierząt
i dodatków do żywności;
zasada ekologii
– celem rolnictwa ekologicznego jest zachowanie i wzbogacanie
środowiska oraz ochrona zasobów; gospodarka ekologiczna, w tym skala
produkcji, musi być dostosowana do lokalnych tradycji, kultur i warun-
ków przyrodniczych; zastosowanie środków produkcji powinno być zre-
dukowane przez ponowne użycie, recykling oraz efektywne zarządzanie
surowcami i energią; rolnictwo ekologiczne osiąga równowagę ekologiczną
poprzez projektowanie odpowiednich systemów gospodarowania, utrzy-
mywanie siedlisk dziko żyjących gatunków oraz podtrzymywanie gene-
tycznej i rolniczej różnorodności;
zasada sprawiedliwości
– rolnictwo ekologiczne kształtowane jest w oparciu
o relacje, które gwarantują godne życie ludzi we wspólnym środowisku; rol-
nictwo ekologiczne powinno zapewnić każdemu, kto jest z nim związany,
1
<http://www.ifoam.org> [21.02.2011].
2
Tamże
.
Maria Zuba
262
odpowiednie warunki i jakość życia oraz przyczyniać się do zapewnienia
bezpieczeństwa żywnościowego (czyli nieprzerwanego dostępu wszystkich
ludzi do żywności wystarczającej do zdrowego i aktywnego życia) i reduk-
cji biedy; zasoby środowiska naturalnego wykorzystywane w produkcji
i konsumpcji, powinny być zarządzane w sposób społecznie i ekologicznie
odpowiedzialny, mając na uwadze dobro przyszłych pokoleń;
zasada troskliwości
– rolnictwo ekologiczne jest prowadzone przezornie, w po-
czuciu odpowiedzialności za zdrowie i dobrostan współczesnych i przy-
szłych pokoleń oraz za równowagę ekosystemów; konsekwentnie nowe
technologie powinny być wielokrotnie analizowane, a dotychczasowe me-
tody sprawdzane; dlatego rolnictwo ekologiczne odrzuca inżynierię gene-
tyczną jako technologię nieprzewidywalną; rolnicy stosujący ekologiczne
metody produkcji mogą zwiększać efektywność i podnosić wydajność,
ale nie kosztem zdrowia i szeroko rozumianej równowagi.
Pojawienie się metod rolnictwa ekologicznego było reakcją na zagrożenia, któ-
re dla żyzności gleby stanowiła chemizacja rolnictwa.
3
Od połowy XIX w., kiedy
to w 1840 r. podano teorię mineralnego odżywiania roślin i zaczęto stosować na-
wozy mineralne w uprawie, praktyki rolnicze zaczęły powoli zmierzać w kierunku
chemizacji rolnictwa. Zaczęła się ona upowszechniać na początku XX w., kiedy
to otrzymano po raz pierwszy syntetyczny amoniak służący do produkcji nawo-
zów sztucznych oraz wyprodukowano pierwszy herbicyd
4
. W latach 50. XX w.
dodatkowo intensyikowano rolnictwo przez wykorzystanie nowoczesnych ma-
szyn i urządzeń, zwiększanie powierzchni gospodarstw i stosowanie krzyżówek
organizmów żywych. Równolegle do tych procesów, w latach 20. ubiegłego wieku
pojawiły się pierwsze koncepcje rolnictwa ekologicznego.
Rolnictwo ekologiczne jest wynikiem teorii i praktyk, które zostały zapocząt-
kowane w pierwszej połowie XX w. w kilku krajach europejskich, Stanach Zjed-
noczonych i Australii.
Najdłuższą tradycję spośród metod rolnictwa ekologicznego ma rolnictwo bio-
dynamiczne. Jego twórca Rudolf Steiner już w połowie lat 30. XX w. wskazywał
na biodynamiczną interpretację przyrody, akcentując ścisłą zależność w układzie
ziemia-człowiek-kosmos i zakładając istnienie pewnych sił w materii (np. wpływ
faz księżyca na wzrost roślin). W metodzie tej badano wpływ mikrobiologii na
uprawy roślin oraz preparatów biodynamicznych (np. krowieńca, krzemionki)
czy ziołowych (np. rumianku, pokrzywy, mniszka) na dynamizowania kompo-
3
S. Żakowska-Biemas, K. Gutkowska,
Rynek żywności ekologicznej w Polsce i w krajach Unii Eu-
ropejskiej
, Wyd. SGGW, Warszawa 2003, s. 7.
4
Herbicydy jest to rodzaj pestycydów (substancji syntetycznych lub naturalnych, stosowanych
do zwalczania organizmów szkodliwych lub niepożądanych) służących do selektywnego nisz-
czenia chwastów w uprawach. Ich stosowanie stanowi uzupełnienie mechanicznych zabiegów
pielęgnacyjnych.
Szanse i bariery w integracji łańcucha żywności ekologicznej w Polsce
263
stu. Steiner postulował traktowanie gospodarstwa rolnego jako indywidualnego
organizmu o maksymalnie zamkniętym obiegu materii, czyli funkcjonującego
w oparciu o własne nawozy i paszy. Metoda biodynamiczna dość szybko zyskała
poparcie rolników w Szwajcarii, Anglii, Austrii, we Włoszech i w Polsce
5
.
Inna metoda ekologicznego gospodarowania, organiczno-biologiczna, pojawi-
ła się na przełomie lat 30. i 40. XX w. w Szwajcarii, Anglii i USA. Metoda ta po-
wstała w wyniku troski o utrzymanie zdrowotności i jakości gleby, roślin i zwie-
rząt. Metoda ta zakłada uzyskanie wysokich, dobrej jakości plonów bez użycia
nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin. Istotne jest stoso-
wanie płodozmianu i nawozów organicznych. Żyzność gleby utrzymuje się przy
wykorzystaniu wewnątrzgospodarskich możliwości tj. uprawie wielu gatunków
roślin, sprzyjaniu aktywności mikrolory, przeciwdziałaniu odwracania roli (orce)
na rzecz głębokiego jego spulchniania
6
.
Nieco bardziej liberalną metodą w porównaniu z innymi metodami rolnic-
twa ekologiczna jest rolnictwo organiczne. W tym systemie produkcji unika się
lub wyklucza stosowanie nawozów sztucznych, pestycydów, regulatorów wzro-
stu i dodatków do pasz. W możliwie największym stopniu zaleca się stosowanie
płodozmianów, resztek pożniwowych, obornika, roślin motylkowych
7
, glonów
morskich o zwapniałych ścianach komórkowych, nawozów zielonych
8
, pozarol-
niczych źródeł materii organicznej, mechanicznej uprawy roli, zmielonych skał
zawierających mineralne składniki odżywcze oraz biologicznej walki ze szkodni-
kami. Celem tych zabiegów jest utrzymanie żyzności gleby, zapewnienie roślinom
uprawnym dostatecznej ilości składników odżywczych i ochrony przed choro-
bami, chwastami, szkodnikami
9
. Metoda rolnictwa organicznego jest najczęściej
5
U. Sołtysiak,
Rolnictwo ekologiczne – historyczny przegląd metod
, [w:]
Rolnictwo ekologiczne.
Od teorii do praktyki
, (red.) U. Sołtysiak,
Stowarzyszenie EKOLAND i Stitung LEBEN&UM-
WELT
, Warszawa 1993, s. 23-33.
6
H. Runowski,
Ograniczenia i szanse rolnictwa ekologicznego
, Wyd. SGGW, Warszawa 1996, s. 32.
7
Rośliny motylkowe (np. łubin żółty, seradela, peluszka) tworzą symbiozę z bakteriami brodaw-
kowymi. Do komórek korzenia bakterie dostają się przez specjalną strukturę – nić infekcyjną.
Po infekcji dzielą się intensywnie, pobudzając komórki gospodarza do szybkiego wzrostu, który
prowadzi do powstania brodawek. Bakteria wiążąca N
2
(azot) przetwarza go w NH
3
(amoniak)
lub aminokwas glutaminęi w tej postaci przekazuje komórkom roślinnym. Roślina dostarcza
bakterii związki węgla i zapewnia warunki rozwoju. Część zasymilowanego przez bakterie azotu
zasila glebę, i dlatego rośliny motylkowate są ważnym elementem w płodozmianie. Uprawia się
je także jako zielony nawóz.
8
Nawozy zielone są świeżą masą roślinną wprowadzoną do glebyw celu podniesienia jej żyzności.
Do uprawy na nawóz zielony najlepiej nadają się rośliny motylkowe. Nawożenie zielone jest jed-
nym z najstarszych sposobów na zwiększenie żyzności gleby, stosowanym w Indiach i Chinach
około 3000 tysięcy lat temu, a w Europie już za czasów Cesarstwa rzymskiego. Stosuje się je po-
wszechnie od drugiej połowy XIX w., po odkryciu symbiozy roślin motylkowych z bakteriami
brodawkowymi.
9
H. Runowski,
dz. cyt
., s. 32-33.
Maria Zuba
264
stosowaną na świecie metodą rolnictwa ekologicznego ponieważ dopuszcza sto-
sowanie niektórych substancji chemicznych.
Zainteresowanie produkcją żywności ekologicznej było do lat 60. XX w. nie-
wielkie. Dopiero po tym okresie nastąpiły zmiany w świadomości społecznej
w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej, które spowodowały wzrost zainte-
resowania aspektami środowiskowymi i jakością żywności oraz poszukiwaniem
koncepcji gospodarowania bez chemii rolnej. Wpływ na to miały także publika-
cje, w których przedstawiano wizję środowiska zdegradowanego w wyniku stoso-
wania środków chemicznych np. toksycznych pestycydów
10
.
W ciągu ostatnich dziesięciu lat nastąpił dynamiczny rozwój rynku żywności
ekologicznej. Pod koniec 2009 r. na świecie 37,2 mln ha użytków rolnych (0,9%)
miało charakter ekologiczny
11
. Podczas gdy 10 lat wcześniej zaledwie 11 mln.
Regionami świata z największymi obszarami ekologicznych użytków rolnych
w 2009 r. były: Australia i Oceania (12,1 mln ha), Europa (9,3 mln ha) i Ameryka
Południowa (8,6 mln ha). Razem obszary te stanowiły 80% światowej powierzch-
ni ekologicznej.
Krajami o największej powierzchni ekologicznych użytków rolnych w 2009 r.
(łącznie 22,0 mln ha, co stanowiło prawie 60% światowych ekologicznych upraw)
były (mln ha): Australia (12,0), Argentyna (4,4) i Stany Zjednoczone (2,0), Chiny
(1,9), Brazylia (1,8). Wśród największej dziesiątki tych państw znalazły się trzy
kraje europejskie: Hiszpania (1,3), Włochy (1,1), Niemcy (1,0).
W 2009 r. około 1,8 mln gospodarstw rolnych zajmowało się produkcją eko-
logiczną (tj. o 0,4 mln więcej niż rok wcześniej), przy czym 40% tej liczby przy-
pada na Azję, 28% na Afrykę a 16% dotyczy Ameryki Południowej. Ponad 1/3
światowych producentów ekologicznych znajduje się w Indiach. Wśród dziesiątki
największych pod tym względem krajów znalazły się też kraje z Europy: Włochy,
Turcja i Hiszpania.
10
S. Żakowska-Biemas, K. Gutkowska,
dz. cyt
., s. 8.
11
Dodatkowo 42 mln ha stanowią ekologiczne obszary upraw dziko rosnących. – Źródło: <http://
www.organic-world.net> [18.02.2011].
Szanse i bariery w integracji łańcucha żywności ekologicznej w Polsce
265
Wykres 1.
10 krajów o największym wewnętrznym rynku żywności ekologicznej
w 2009 r. (mld €)
Źródło:
Opracowanie własne na podstawie: <http://www.organic-world.net>
[18.02.2011]
Rynek żywności ekologicznej na świecie rozwija się dynamicznie. W 2009 r. był
on warty 54,9 mld dolarów (40 mld euro). W porównaniu z rokiem wcześniej-
szym wzrósł o 4 mld $ (o 7,9%) a z rokiem 1999 r. o 39,7 mld $ (o 261,2%). Wśród
krajów o największym rynku wewnętrznym znajdują się USA, Kanada, Japonia
oraz kraje europejskie (wykres 1), przy czym różnice między nimi są znaczne, np.
różnica między dwoma największymi rynkami jest 3-krotna, a dwoma najwięk-
szymi rynkami europejskimi prawie 2-krotna.
Największe wydatki na żywność ekologiczną na osobę dotyczą zamożnych
społeczeństw Europy Zachodniej, USA i Kanady. Także i tutaj dają się zauważyć
znaczne różnice (wykres 2).
[ Pobierz całość w formacie PDF ]